ପତିତ ମୋଚନ

ମଧୁପୁର ନାମେ ଗୋଟିଏ ଥିଲା ଜନ ବସତି

ଛତିଶ ପାଟକ ତହିଁରେ ବାସ କରି ରହନ୍ତି,

ସେହି ଗାଁଟିର ଗୋଟିଏ ଅଂଶ ବିପ୍ର ଶାସନ

ଉଚ୍ଚ କୁଳ, ଜ୍ଞାନ, ମାନରେ ସଦା ପାଏ ସମ୍ମାନ,

ସମସ୍ତେ ଜାଣନ୍ତି ବ୍ରାହ୍ମଣ ପୂଜେ ଦିଅଁ ଦେବତା

ଛତିଶ ପାଟକ ସଭିଏଁ ତେଣୁ ନୁଆଁନ୍ତି ମଥା

ଆଖପାଖ ଜନ ବସତି ସବୁ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର

ଧନୀ, ମାନୀ, ଦୁଃଖୀଦରିଦ୍ର ସର୍ବେ ନୁଆଁନ୍ତି ଶିର

ଦେବଦେବୀ ପୂଜା ଅର୍ଚ୍ଚନା କାମ ଅଟେ ତାଙ୍କର

ନିଇତି କରନ୍ତି ସମାଜେ ପାପ ପୁଣ୍ୟ ବିଚାର

ସେହି ଗାଁଟିର ଗୋଟିଏ ପାଖେ ଅଛବ ବସ୍ତି

ଚିରଦିନ ସାଥି ଦୁଃଖର ହୋଇ କାଳ କାଟନ୍ତି

ବ୍ରାହ୍ମଣ, କରଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ, ସାହୁ, ମହାଜନଙ୍କ

ସେବକ ହୋଇଣ ନରକ ସଫା କରମ ତାଙ୍କ

ଭୋକ ଆତୁରରେ କାତର ନିତି ହୁଏ ଉଦର

ଜୋକ ମୁଖେ ଲୁଣ ସମାନ ଭୋକେ ମିଳେ ଆହାର

ରୋଗ ବଇରାଗେ ସରାଗ ତାଙ୍କ ସପନ ସମ

ଆତୁରେ କାତରେ ଧରମ ଡାକି ନିନ୍ଦି କରମ

ରୋଗଗଣ ସଙ୍ଗେ କରନ୍ତି ନିତି ଜୀବନ ରଣ

ଅକାଳେ ମରଣ ବରଣ କରି ଛାଡ଼ନ୍ତି ପ୍ରାଣ

ଭୋକରେ ଆତୁର ଛୁଆର ଦୁଃଖ ଦେଖେ ଜନନୀ

ଆଧାର ନ ଦେଇ ଅନ୍ଧାରେ ଢାଳେ ନୟନୁ ପାଣି

ହା ହୁତାଶର ବତାଶ ବହେ ହୃଦୟେ ତା’ର

ଦୃଷ୍ଟି ଦେଇ ପଶୁ ସୃଷ୍ଟିରେ ନିନ୍ଦେ ନର ବେଭାର

ଉଚ୍ଛବ ନାମକ ଅଛବେ ଦିନେ ଧଇଲା ଜର

ନୀର କ୍ଷୀର ତୁଣ୍ଡେ ନ ଦେଇ ମୁଣ୍ଡେ ଲଗାଇ କର ।

ଦରଭଙ୍ଗା ଘର ଛପର ଚିର ଛିଦ୍ର ବହୁଳ

ବରଷଣା ବାରି ବରଷି ଓଦା ସଦା ଭୂତଳ

ବେନି ବରଷର ପୁଅଟି ତା’ର କଙ୍କାଳମାଳ

ଅହଣ୍ଡି ରୋଗରେ ଫୁଲିଲା ପେଟ ଦିଶେ ପୃଥୁଳ

ଷୋଡ଼ଶୀ ରୂପସୀ ନାରୀ ତା’ ନିଜ ଉପାସେ ପଡ଼ି

ଯଉବନେ ଜରା ବରଣ କରି ଗଲାଣି ଝଡ଼ି

ଝଡ଼ ବରଷାର ନିଶୂନ ଘରେ ଜରରେ ପଡ଼ି

କତରାରେ ପଡ଼ି ବିକଳେ ଶୋଷେ ଛାଡ଼ୁଛି ରଡ଼ି ।

ଆଖି ଲୁହ ଯାକି ଡାକିଲା ତା’ର ପ୍ରିୟାକୁ ପାଶେ

ତତଲା ନିଶ୍ୱାସ ତେଜିଲା ଦୁଃଖ ଉଶ୍ୱାସ ଆଶେ ।

ନିରିମାଖି ପରି ପ୍ରିୟାର କୋଳେ ମୁଣ୍ଡଟି ଥୋଇ

‘ଶୁଖିଲା ତଣ୍ଟି ମୋ’ କହିଲା ଆଖି ଲୁହେ ଭସାଇ

ପ୍ରିୟାର ହୃଦୟୁ ଉଠିଲା କୋହ ଶୁଣି ଏ କଥା

କଇଁ କଇଁ ହୋଇ ନୁଆଁଇଦେଇ ସଧୀରେ ମଥା

କହିଲା, ‘‘ପ୍ରିୟ ହେ, ନ କୁହ ଆଉ ସେ କଥା ଥରେ

ହାଣ୍ଡିରେ ଗୁଣ୍ଡିଏ ପଖାଳ ସୁଦ୍ଧା ନାହିଁ ଏ ଘରେ

ଛୁଆଟି ଭୋକରେ ଆଉଟି ହୋଇ ଲୋଟୁଛି ତଳେ

ନାହିଁ କିଛି, ଦେଇ ବୁଝାନ୍ତି ଥିଲେ ତୋରାଣି ଚଳେ

ଝରି ହୋଇଲାଣି ବଇରି କାମ କାଲିଠୁ ନାହିଁ

ପଡ଼ିଶା କି ଦେବେ ପଇସା କିପାଁ ମାଗିବି ଯାଇଁ’’

ଦୁହିଁଙ୍କ ହୃଦରୁ ଉଠିଲା କୋହ-ଆଖିରୁ ଲୁହ,

ବରଷଣା ପାଣି ପରାଏ ଝରି ତିନ୍ତାଏ ଦେହ ।

କୋଳେ ରଖି ସ୍ୱାମୀ ମଥାକୁ ଗଲେ ଲଗାଇ କର

ଅଞ୍ଚଳେ ଚଞ୍ଚଳେ ପୋଛିଲା ସ୍ୱାମୀ ନୟନ ନୀର

କରେ ଧରି ସ୍ୱାମୀ ଚିବୁକ ବୋକ ଦେଲା ଅଧରେ

‘‘ନ ଭିଜାଅ ଆଉ ହୃଦୟ ବୃଥା ନୟନ ନୀର

ରୋଗ ଭଗାରୀର ଅହନ୍ତା ଯେବେ ଲୁହେ ତୁଟନ୍ତା

ଗରିବ କିପାଇଁ ନୀରବେ ଲୁହ ଢାଳି ମରନ୍ତା’’

ବୁଝାଇ ସ୍ୱାମୀକୁ ଶୁଆଇ ଦେଲା କତରା ପାରି

କହିଲା, ‘‘ଯାଉଛି ତୋରାଣି ଆଣି ଆସିବି ଫେରି

ପେଟ ଛୁଆଟିର ଅଜଟ ଆଉ ନ ପାରେ ସହି

ସାଆନ୍ତାଣୀ ଘରୁ ତୋରାଣି ନେଇ ଦେବି ବୁଝାଇ’’

ପଡ଼ିଶା ଘରର ସାରକୁ ଧୀରେ ଡାକି କହିଲା–

‘‘ସୁନାଟି ମୋ ବୋଲ ମାନିବୁ ଭାଇ ତତେ ଲାଗିଲା ।’’

ଗଡ଼ାଇ ନୟନୁଁ ଲୁହ ଚିନ୍ତି ଭଗବାନ

ତର ତର ହୋଇ ବେଗେ ଚଳାଇ ଚରଣ

ପ୍ରବେଶ ହୋଇଲା ଯାଇଁ ସାଆନ୍ତ ଦୁଆରେ

ଚାକର ହୋଇ ତା ସ୍ୱାମୀ ଖଟେ ଯାର ଘରେ

ଭୂମି ସାତମାଣ ତାଙ୍କ କରଇ ସେ ଚାଷ

ବଇଶାଖ ଖରାବେଳେ ନ ମାରି ନିଶ୍ୱାସ

ଗୋରୁପରି ଖଟେ ପେଟ ଚାଖଣ୍ଡକ ପାଇଁ

ତିନିଥର ଭାତ ମାଗି ପେଟ ନ ପୂରଇ

ବଇଶାଖୀ ଖରାତାତି ସହି ବିଲୁଁ ଫେରି

ପେଟ ଭୋକ ମାରି ଆଗେ ଗୋରୁ ମୁହାଁ ସାରି

ତେଲ ଟିକେ ବାଜେ କି ନ ବାଜେ ତା ଶରୀରେ

ଗ୍ରୀଷମ ଆତୁରେ ଯାଇଁ ବୁଡ଼ଇ ପାଣିରେ

ଜଳେ ବୁଡ଼ି ରହିବାକୁ ମନ ତାର ଲୋଡ଼େ

ପେଟ ଭୋକ ଦାଉ ତାକୁ ଉପରକୁ ଭିଡ଼େ

ତର ତର ହୋଇ ଲୁଗା ପାଲଟି ପକାଇ

ଭାତ ମାଗେ ବସି ଦ୍ୱାରେ ପତର ପକାଇ

ଭାତ ଦେଇ ସାଆନ୍ତାଣୀ ବସନ୍ତି ପିଣ୍ଡାରେ

ତରକାରି ଦିଅନ୍ତି ଯା’ ବଡ଼ି ପରକାରେ

କେଉଁ ଦିନ ଖଟା ଅବା ଲୁଣ ଲଙ୍କା ମିଳେ

ଶୁଖିଲା ଭାତ ବିଚରା ଶୁଣ୍ଠା କରି ଗିଳେ

ଶୁଣିବାକୁ ପଡ଼େ ପୁଣି ମଧୁର ବଚନ

ସେ ଦିନ ସେ କରି ନାହିଁ ବାଡ଼ିରେ କି କାମ

‘‘ବାଡ଼ିରେ କଲରା ମୂଳେ ରଂଜା ଦେଲୁ ନାହିଁ

ଭାଡ଼ି ନ କଲୁ କଖାରୁ ଲଟାଇବା ପାଇଁ

ଆଁ କରି ବସିଅଛୁ ଗିଳିବାକୁ ଭାତ

ଦଶ ଥର ତରକାରୀ ‘‘ପାଇଁ ପାତୁ ହାତ’’

ତରକାରୀ ବିନା ଭାତ ନ ଯାଏ ପେଟକୁ

ମଧୁର ବଚନ-ବାଣ ବିଦାରେ ବୁକୁକୁ ।

କେବେ ଅବା ଅଧା ପେଟ କେବେ ବା ଉପାସ

ଏହି ପରି କାଟିଲାଣି ଚାରୋଟି ବରଷ

କେବେ ହେଲେ ଭରସି ସେ ନ ଦିଏ ଉତ୍ତର

ଜାଣିଛି ଉତ୍ତର ଦେଲେ ଦୁଃଖ ହେବ ସାର ।

ଧାରା ଶିରାବଣେ କିଏ ପଲଙ୍କେ ବିହରି

ବିରହ ବେଦନା ନାଶେ କାନ୍ତା ମୁଖ ହେରି

ଫୁଟନ୍ତ ଗୋଲାପ-ଶୋଭା ଲୋଭା ପ୍ରିୟା ଗଣ୍ଡେ

ପ୍ରେମେ ଆଲିଙ୍ଗି ଚୁମ୍ୱନ ଦାଗ ସ୍ନେହେ ମଣ୍ଡେ

କୁଞ୍ଚିତ ଖଚିତ-ପୁଷ୍ପ-କବରୀ ଫିଟାଇ

କୋମଳ ପରଶେ ଧୀରେ କରେ ଟାଣି ଦେଇ

ପ୍ରେମେ ଆଲିଙ୍ଗନେ ଜାତ ହୁଏ ଶିହରଣ

କବି-କଳପନା-ରାଜ୍ୟେ କରେ ବିଚରଣ

ଧାରା ଶରାବଣେ ଦୁଃଖୀ ଅଛବ ବାପୁଡ଼ା

କେଦାର ପଙ୍କ ପଲଙ୍କେ ହୁଏ ଗଡ଼ା ପଡ଼ା

ଭୋକ-ବିରହବେଦନା ଶସ୍ୟ ଶିରୀ ହେରି

କାମ ପ୍ରେମେ ସତେ ଅବା ସବୁ ଯାଏ ଭୁଲି

ଶ୍ୟମାଙ୍ଗୀ ନାୟିକା ରୂପେ କେଦାର ନର୍ତ୍ତକୀ

ଶ୍ରମିକ-ପ୍ରେମିକ ମନ ନିଏ ଅବା ଝିଙ୍କି

ସୁଦୀର୍ଘ ମିଳନେ ଜାତ ହୁଏ ଶିହରଣ ।

ରୋମାଞ୍ଚିତ ତନୁ ତହୁଁ ଲୋଡ଼େ ଚୁମ୍ୱଦାନ

ନୀଳୋତ୍ପଳ ଶୋଭା ଜିଣି ଦୁର୍ବାଦଳ ବେଣୀ

ଶ୍ରମିକ-ପ୍ରେମିକ ଧୀରେ କରେ ଦିଏ ଟାଣି ।

ଗାଢ଼େ ପିଙ୍କା ଫିକା ଗଣ୍ଡେ ଚୁମ୍ୱେ ବାରମ୍ୱାର

ଶ୍ରମ-ପ୍ରେମ ଅବସାଦ କରିଦିଏ ଦୂର

ଏହିପରି ଦୁଃଖୀ କାଟେ ଧାରା ଶିରାବଣ

କବି କଳପନା ରାଜ୍ୟେ କରି ବିଚରଣ ।

ପୁଷ ମାସ ଶୀତେ କେହୁ ନିଶା ଅବସାନେ

ସାଲ ଶେଯ ଘୋଡ଼ି ହୋଇ ରହନ୍ତି ଯତନେ

ଅଛବ-ବାପୁଡ଼ା-ଦୁଃଖୀ ଗରିବ ମୂଲିଆ

ନିଶା ଅବଶାନେ ଯାଇଁ ବିଲେ ହୁଏ ଠିଆ

ଛିଣ୍ଡା କାନି ଖଣ୍ଡି ତା’ର ଅଟଇ ସମ୍ୱଳ

ଶୀତର ଦାରୁଣ କୋପେ ତୁଟେ ତା’ର ବଳ

ଶୀତେ ଥୁରୁ ଥୁରୁ ହୋଇ ଗରିବ ବିଚରା

ପେଟ ଭୋକ ନାଶ ଆସେ ହୁଏ ଦରମରା

ସହି ବଇଶାଖ ଖରା ଶିରାବଣେ ଧାରା

ହାଡ଼ଭଙ୍ଗା ପୁଷ ଜାଡ଼େ ଥରାଇ ପଞ୍ଜରା

ପେଟ ଭୋକ ପେଟେ ମାରି ଲୁହଧାର ଢାଳି

ପେଟ ପାଇଁ ସହି ନିତି ଦୁଃଖ ମାଡ଼ ଗାଳି

ଅକାତରେ ଲହୁ ଲୁହେ ପରିଣତ କରି

ନୀରବେ ବଢ଼ାଏ ଦେଶେ ଯେ ସରବ ଶିରୀ

ସେ ଯେବେ ହୋଇବ ଦେଶେ ଅଛବ ପତିତ

କିଏ ବଢ଼ାଇବ ଦେଶ ଧନ ଦଉଲତ ?

ଏହିପରି ନିର୍ଯ୍ୟାତିତ ପତିତ ଉଚ୍ଛବ

ଦୁଃଖ ଭୋକ ଶୋକେ ଗତ ସାଆନ୍ତ ବିଭବ

ପଡ଼ିଛି ସେ ଜରେ ଆଜି ନାହିଁ ଦାନାପାଣି

ଘରଣୀ ତା’ ଆସିଅଛି ନେବାକୁ ତୋରାଣି

ଦେଖିଲା ସାଆନ୍ତ ବୁଲୁ ଅଛନ୍ତି ଦୁଆରେ

କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି ଜଣାଇବା ସାଆନ୍ତ ଛାମୁରେ

‘‘କାଲିଠୁଁ ଚାକର ତୁମ ପଡ଼ିଛି ଜରରେ

ତୁଣ୍ଡରେ ଦେବାକୁ କିଛି ନାହିଁ ଟିକେ ଘରେ;

କାନ୍ଦୁଛି ବିକଳେ ଶୋଷେ ଶୁଖୁଛି ତା ତଣ୍ଟି

ଆସିଛି ନେବାକୁ କିଛି ଭରସା ନ ଦେଖି ।’’

ଦେଖି ତାକୁ ସାଆନ୍ତାଣୀ କୋପେ ଗଲେ ଜଳି

ମନକୁ ଆସିଲା ଯାହା ଦେଲେ ବହେ ଗାଳି

କହିଲେ, ‘‘ମାଗଣା ଭାତ ପାଇଛୁ ଏଠାରେ

ସକେଇ ହେଉଛୁ ଆସି ରୋଗ ବାହାନାରେ

ଯା, ଯା ଅଲକ୍ଷଣୀ ପାଦ ନ ପକା ଏଠାରେ

କାଲିଠୁ ଆସିଲା ନାହିଁ କିଏ କାମ କରେ ?

ହୀନ ନୀଚ୍ଚ ଜାତି ତମ ବୁଦ୍ଧି ବଡ଼ ଛୋଟ

ଭଲ ଜାଣ ମାଗି ଖାଇ ପୂରାଇବା ପେଟ

ପଡ଼ିଲେ ତୋ ପାଦ ଏଠୁ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଯିବେ ଛାଡ଼ି

ଯାଆ ତୁ କହୁଛି ଏଠୁ ଚଞ୍ଚଳ ବାହାରି ।’’

ଏ ସମୟେ କାଖେ ତାର ଭୋକାତୁଳି ପିଲା

ଭୋକ ପେଟେ ପାଟି ଶୁଣି ଉଚ୍ଚରେ କାନ୍ଦିଲା

ଦୁଖ ଭରା ମାଆ ଛାତି ଗଲା କିବା ଫାଟି

ରକତି କି ଲୁହଛଳେ ବୁକୁ ଆସି ଉଠି ।

ଦୁଃଖ ଶୋକେ ଜଡ଼ ପ୍ରାୟ ମୂକ ହୋଇ ଯାଇ

ରୁଦ୍ଧ ହୃଦୟ ବେଦନା ଲୋତକେ ଭସାଇ

କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି ପଳାଇ ଆସିଲା ତହୁଁ ଖରେ

ଯାଉ ଏ ଜୀବନ ବୋଲି ଚିନ୍ତିଣ ମନରେ

ଜୀବନର ଆଶା

ଛିନ୍ନ କରି ସେ

ଚାଲିଛି ପାଗଳ ପରି

ଦୁଃସହ ଦୁଃଖେ

ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ବୁକେ

ଉଛୁଳି ପଡ଼ୁଛି ବାରି ।

ଭଗବାନ ସତ୍ତା

ମିଛ ମଣେ ଆଜି

ବିପ୍ଳବୀ ବିଚାରେ ତା’ର

ଜଗତରେ ଥିବା

ସରବ ଶକତି

ତା’ ପାଇଁ ହେଲା କି କ୍ରୂର ?

ହେମନ୍ତ ରାତିର

ପାହାନ୍ତିଆ ଜହ୍ନ

ଫିକା ଜୋଛନା ଯେହ୍ନେ

ଶିଶିର କଣାରେ

ଆବୃତ୍ତ ହୋଇ

ପାଣ୍ଡୁର ଶୋଭା ଘେନେ ।

ଗୋରା ତକ ତକ

ତନୁଟି ତାହାର

ଦୁଃଖ ଶିଶିରେ ଜଡ଼ି

ଭରା ଯଉବନ

କମନୀୟ କାନ୍ତି

ଗଲାଣି ମଳିନ ପଡ଼ି ।

ଦେଖୁଥିଲେ କେତେ

କରଣ ବ୍ରାହ୍ମଣ

ସାଆନ୍ତେ ପିଣ୍ଡାରେ ରହି

ଦେଖି ତା’ କାନ୍ଦଣା

ନ କହେ କେ ଆହା

କା’ ମନ ତଟିଲା ନାହିଁ ।

ଧନ୍ୟ ଏ ଜଗତ

ଯେଉଁଠାରେ ଥିବ

ନିଜ ସ୍ୱାର୍ଥ ସୁଖ ଭୋଗ

ସେହିଠାରେ ବନ୍ଧୁ

ବାନ୍ଧବ ସମ୍ପର୍କ

ଦୟା ଧର୍ମ ଅନୁରାଗ ।

ସର୍ବେ ଆଗୁସାର

ନିଜ ସୁଖ ପାଇଁ

ପର ସୁଖ ପୋଡ଼ି ଜାଳି,

ନିଜର ବଡ଼ିମା

ଦେଖାନ୍ତି ସକଳେ

ପରକୁ ପାଦରେ ଦଳି

ପର ପରାଣର

ପରାଶ କି କେବେ

ଦିଏ ନିଜ ହୃଦେ ଦାଗ ?

ଓଲଟି ଦୁଃଖରେ

ପରିହାସ କରି

ମୋଡ଼ନ୍ତି ସରାଗ ଅଗ ।

ହୋଇଥାନ୍ତା ଯେବେ

ଧନ, ଯଉବନ,

ଜୀବନ ଜଗତେ ଚିର;

ଖଳଜନ ଯେବେ

ଧରିଯାନ୍ତେ ହାତେ

ନିଜ ସୁଖ ଦୁଃଖ ଡ଼ୋର

ଅଳପ ଶକତି

ଲାଭେ ଖଳ ମତି

ଘଟାଏ ଯେଉଁ ବିପାକ

ଚିର-ଶକ୍ତି ବଳେ

ବଳୀ ହୋଇଥିଲେ

ହୁଅନ୍ତା ସୃଷ୍ଟି ନରକ ।

ଗାଁ ମୁଣ୍ଡେ ଏକ

ଯୁବକ ବଇଦ

ଖୋଲି ଅଉଷଧ ଘର

ରୋଗୀ ଆସିବାକୁ

ବସିଥିଲେ ଚାହିଁ

ଶୁଣିଲେ କାନ୍ଦଣା ସ୍ୱର

ଚାହାନ୍ତେ ପଦାକୁ

ପରିଚିତ ମୁହଁ

ଆଖି ଆଗେ ଦେଲା ଦେଖା

ଅତୀତର କେତେ

ମଧୁର ସ୍ୱପନ

ମନରେ ହୋଇଲା ଅଙ୍କା ।

ତା’ ନୟନ ନୀର

ଢେଉ ଖେଳାଇଲା

ଯୁବକ ଅନ୍ତର ସରେ ।

ଅତୀତର କେତେ

ସଂଚିତ ପିପାସା

ଅନ୍ତର ଅଲୋଡ଼ିଲେ

ଦୁଃଖେ ସମ ଦୁଃଖୀ

ହୋଇ ବୁଝାଇଲେ

କଅଁଳ ବଚନେ ଡାକି

ନୟନ ଲୋତକେ

ଭିଜା ଗଣ୍ଡ ତା’ର

ଅଂଚଳେ ଦେଲେ ଜଣାନ୍ତି ।

ଯାହାର ପରଶ

ପାଇଁକି ଦିନେ ସେ

ପାଗଳ ପରାଏ ହୋଇ

ଫସଲ ଖେତର

ବଣ ଘେରା ପଥେ

ରହିଥିଲେ ବାଟ ଚାହିଁ

ବସନ୍ତ ଆଗମେ

ପିକ କୁହୁତାନ

ଶୁଣି ସହକାର କୁଂଜେ ।

ମିଳନ ପିପାସା

ଜାଗି ଉଠି ଥିଲା

ମତୁଆଲା ମଧୁ ସଂଜେ ।

ଫୁଟନ୍ତ କୁସୁମ

ସଉରଭ ଗଂଧେ

ମଧୁପ ପାଗଳ କରି

ଯଉବନ ପଥେ

ନୂତନ ପଥିକ

ପୀରତି ପାଥେୟ ହେରି ।

ନବ କିଶୋରୀର

ଉଦାସ ଚାହାଣୀ

କଳପନା ପୀଠେ ଟାଣ

ସତେ ବା କାହାର

ବୀଣା ଜିଣା କଣ୍ଠ

ନେଉଥିଲା ମନ କିଣି

ମିଳନର ଆଶା

ପୀରତି ପିପାସା

ବିଦ୍ରୋହ ସୃଷ୍ଟି କଲା

ଭ୍ରାନ୍ତ ସମାଜ

ବେଷ୍ଟନି ଭାଙ୍ଗ

ମନ ପରପାରେ ଗଲା

ଦେଖେ ଯହିଁ ଚାରୁ

ଗୋଲାପ ରାଣୀର

ବଧୁଲୀ ଅଧରେ ହସ

ମିଳନ ବାଟରେ

ସରଜି ପାରେନା

ବିରହ ଆଶଙ୍କା ଲେଶ

ଗୁଣୁ ଗୁଣୁ ଗୀତ

ଗାଇ ସାଥି ତା’ର

ନିଇତି ଆସି ତା କୁଂଜେ

ଉପହାର ଦେଇ

ମଧୁର ଚୁମ୍ୱନ

ନିତି ତା’ର ମନ ରଞ୍ଜେ ।

କଳପିତ ସେହି

କୁସୁମିତ ବନେ

ଯାଇଥିଲା ମନ ଧାଇଁ

ବୃଥା ହୋଇଥିଲା

ସବୁ ଅଭିସାର

ଶୂନ୍ୟେ ଖାଲି ପଥ ଚାହିଁ ।

ଶେଷେ ଦିନେ ଫୁଲ

ଅଳି ପାଖେ ଥରି

କହିଲା ଗୋପନେ କାନେ

ହେ ସମାଜ ପତି !

ପତିତ ବୋଲି ମୁଁ

ନ ଆସେ କି ଘୃଣା ମନେ ?

ଅନୁରାଗ ବୋଳା

ଯେତେ ଅନୁରୋଧ

ସବୁ ହୋଇଥିଲା ବୃଥା

ମଧୁପ ପାଖେ କି

କେତକୀ କୁସୁମ

ହୋଇଲା କଣ୍ଟାକାବୃତ୍ତା !

ଆଜି ସେ କୁସୁମ

ମଉଳିଛି ସତ

ନାହିଁ ତା’ଆଗ ବାସନା

ବୃନ୍ତୁ ନ ଖସି

ରହି ଥିବାରୁ ସେ

ଅଳି ମନ ହୁଏ ବଣା ।

ଲୁହଧୁଆ ଗଣ୍ଡ

ପରଶେ ନିଜକୁ

ମଣିଲେ ସେ ଭାଗ୍ୟବାନ

ପଚାରିଲେ କହ

କି ଦୁଃଖ ତୋର ଗୋ

କରୁଛୁ କିପାଁ ରୋଦନ ?’’

ଶୁଣି ଆହା ବାଣୀ

କହିଲା ରମଣୀ

‘‘କାଲିଠୁଁ ସ୍ୱାମୀକୁ ଜର’’

ନାହିଁ କିଛି ଘରେ

ଦେବାକୁ ତାଙ୍କର

ତୁଣ୍ଡେ ଟିକିଏ ଆହାର ।

ଛୁଆଟି ଭୋକରେ

ରଡ଼ି ଛାଡ଼ୁଅଛି

ଦେଖି ଫାଟିଯାଏ ଛାତି

କାନୁଗୋଇ ବାବୁ

ଘରକୁ ଆସିଲି

ନେବାପାଇଁ କିଛି ପଥି ।

ଶୁଣି ଏ ବିକଳ

ନ ଟଳିଲା ତାଙ୍କ

ଦାରୁଣ ହୃଦୟ ତିଳେ

ନ ହେବାରୁ ତାଙ୍କ

କାମ ଆଜ ଦିନ

ଗାଳି ଦେଇ ତଡ଼ି ଦେଲେ ।

ତେଣୁ ଆସି ବୁଦ୍ଧ

ନ ଦିଶେ ଗୋସାଇଁ

କିସ ଉପାୟ କରିବି

ସ୍ୱାମୀ ପୁଅ କଷ୍ଟ

ସହି ନପାରି ମୁଁ

ଜୀବନ ହରାଇ ଦେବି ।’’

ଶୁଣି କବିରାଜ

ମନେ ଚିନ୍ତା କଲେ

ଭଲ ଦିନଟିଏ ଆଜି

ସାହାଯ୍ୟ ପାଇଲେ

ଅନୁରୋଧ ମୋର

ହୋଇପାରେ ଅବା ରାଜି ।

ମନେ ଟିକେ ଭାବି

ଗମ୍ଭୀର ହୋଇ

କହିଲେ–‘‘ନକର ଭୀତି

ପାନେ ଓଷଦରେ

ତୋ ସ୍ୱାମୀ ଦେହରୁ

ଚାଲିଯିବ ଜର ତାତି ।

ପ୍ରଣୟ ପିପାସା

ମେଣ୍ଟାଇବାପାଇଁ

କୁପାଞ୍ଚ ପାଞ୍ଚିଲେ ମନେ

ଅଉଷଧେ ବିଷ

ଦେଇ ମାରିଦେବେ

ସ୍ୱାମୀକୁ ତା’ର ଜୀବନେ ।

ଚିରଦିନ ତାକୁ

ପ୍ରୀତି-ପଞ୍ଜରାରେ

ସାଇତିବେ ଧନ ଦେଇ

ସପନପୁରୀର

ଯେତେ କଳପନା

ରୂପ ପାଉଥିବ ତହିଁ ।

ମନେ ଏହା ଭାବି

ଟଙ୍କାଟିଏ କାଢ଼

ତା’ ହାତରେ ରଖିଦେଲେ

ପ୍ରଣୟନୀ ପାଶେ

ପ୍ରେମିକ ପରାଏ

ପର ହାସେ କଥା ହେଲେ ।

କହିଲେ, ‘‘ଏଇଲେ

ତୋ ସାଥିରେ ଯାଇ

ଅଉଷଧି ପାନେ ଦେବି

ଏଇ ଟଙ୍କାଟିରେ

ପଥି କିଣି ଆଣ

ମନରେ କିଛି ନ ଭାବି ।’’

କହି କବିରାଜ

ଚାଲିଲେ ସାଥିରେ

ବିଷ ଅଉଷଧି ଧର

ପରି ହାସ ଛଳେ

ପଛ ପ୍ରେମ କଥା

କହିଲେ ହୃଦୟ ଖୋଲି ।

ଦଇବକୁ ନିନ୍ଦା

କରି ପ୍ରଶଂସିଲେ

ତା ରୂପ ଯଉବନକୁ

କହିଲେ–‘‘ଦଇବ

ଅନ୍ୟାୟ ବିଚାରେ

ପତିତ କଲା ତୁମକୁ ।’’

ସରବେ ଶୁଣି ଏ କଥା ହେଲେ ଆଚମ୍ୱିତ

କବିରାଜେ ପଚାରିଲେ କହ ସବୁଁ ସତ ।

ଶୁଣି କବିରାଜେ ହାତ ଯୋଡ଼ି ଛିଡ଼ା ହୋଇ

କହିଲେ–‘‘ମିଶ୍ରଙ୍କ ପୁଅ ଦୀନବଂଧୁ ଯାଇ

ଉଚ୍ଛବ ଭୋଇ ଯେ ଅଛି କାନୁଗୋଇ ଘରେ

ଶୁଣିଲି ସେ କାଲିଠାରୁ ପଡ଼ିଛି ଜରରେ ।

ଦୀନବଂଧୁ ଯାଇଁ ତାର ସେବା କରୁଛନ୍ତି;

ନିଜ ହାତେ ତା ବିଛଣା ଝାଡ଼ି ପାରୁଛନ୍ତି;

ଖାଇବା ପିଇବା ଆଦି ସବୁ ତା’ର ଘରେ

ଅବିଚାର କରୁଛନ୍ତି ଦେଖିଲି ଆଖିରେ ।

ଆଧୁନିକ ପାଠ ପଢ଼ି ବୋଲାଇ ପଣ୍ଡିତ

ସମାଜ ସଂସ୍କାର ନାମେ ସେବନ୍ତି ପତିତ ।

କହନ୍ତି କଳଙ୍କ ଦେଶେ ଜାତି ଭେଦ ନୀତି

ଦେଶର ମଙ୍ଗଳ ଲାଗି ଛାଡ଼ ଜାତି-ପ୍ରୀତି

ଆହୁରି ଅସନା କଥା କରନ୍ତି ସେ ତହିଁ

ଏଠାରେ କରିବା ପାଇଁ ମୁହିଁ ଖୋଲା ନାହିଁ ।’’

ପୁଅ ଅପକୀର୍ତ୍ତି ଶୁଣି ଡକାଇ ବାପାଙ୍କୁ

ଏ କି ଅପବାଦ ବୋଲି ପଚାରିଲେ ତାଙ୍କୁ ।

‘‘ଡକାଇ ପଚାର ତାଙ୍କୁ କହିବ ସେ ସତ

ବୁଝିପାରିଲେ ସେ ନିଶ୍ଚେ ଛାଡ଼ିବ କୁପଥ ।’’

ଶୁଣିପାରି ଦୀନବଂଧୁ ପହଞ୍ଚିଲେ ଆସି

ବିନୟେ ପ୍ରଣାମ କଲେ ଥିର ହସ ହସି ।

ଦେଖିଣ ଦୀନବଂଧକୁ ପଚାରିଲେ ଜଣେ

ଅଛବ ସାହିକୁ ତୁମେ ଯାଅ କି କାରଣେ

ଅଛବ ଚଣ୍ଡାଳ ଲୋକେ ଛୁଇଁ ନ ଯୋଗାଇ

କେଉଁ ବୁଦ୍ଧି ବିଚାରରେ କାମ କର ତହିଁ ?

କେଉଁ ବିଚାରରେ ତୁମ୍ଭେ ଅଚ୍ଛବ ସାରିଲେ

ଖିଆପିଆ ଆଦି ସବୁ କର ଅବିଚାରେ ?’’

ଶୁଣି ଦୀନବଂଧୁ ନିଜ ନାମେ ଅପବାଦ

ବିନୟେ କହିଲେ ମନେ ନ ଆଣି ବିଷାଦ;

‘‘ମିଛଠାରୁ ବଳି ବୋଧେ ପାପ କିଛି ନାହିଁ

ଧରମ କଳେନା କେହି ମିଛ କଥା କହି ।

ସମସ୍ତେ କହନ୍ତି କିଛି ନ ଦେଖି ନୟନେ

ବିଶ୍ୱାସ ନ କର ପର କଥା ଶୁଣି କାନେ ।

ଖାଇ ନି ମୁଁ ଦିନେ କେଭେଁ ଅଛଇ ସାହିରେ

ବିପଦ ପଡ଼ିବା ବେଳେ ସାହାଯ୍ୟ ମୁଁ କରେ ।

ଅଛବ ନାରୀ ସାଥିରେ ପ୍ରେମ କାରବାର

କଲାବେଳେ ହୁଏ ନାହିଁ ଜାତିର ବିଚାର ।

ବିପଦରେ ସାହା ହେଲେ ଘୋଟିଯାଏ ପାପ

ଜାତି ଗଲା ବୋଲି ମନେ ଆସେ ଘୋର ତାପ

ବୁଝି ମୁଁ ପାରେନା ଏହା କେଉଁ ବୁଝାମଣା

ଧରମ ନାମରେ ଏହା ନିପଟ ଛଳନା ।

ମୋ ମତରେ ନୁହେଁ କେହି ପତିତ ଚଣ୍ଡାଳ

ପତିତ ସେ ଅଟେ ଯିଏ ନିଜ ସୁଖେ ଭୋଳ ।

ପର ଶିରୀ ନ ଦେଖେ ଯେ ନିଜ ସୁଖ ଭୋଳେ

ଚଣ୍ଡାଳ ରୂପେ ସେ ଗଣା ହୁଏ କାଳେ କାଳେ

ଏହାହିଁ ଧରମ ବୋଲି ବୁଝେ ମୋର ମନ

ଅଛବକୁ ନ ଛୁଇଁବା ନୁହଇ ଧରମ

ନିଃସ୍ୱାଥ ସେବାରୁ ବଳି ଧର୍ମ ନାହିଁ କିଛି

ନିଃସହାୟ ଜନେ ତେଣୁ ସେବା ମୁଁ କରୁଛି ।

ଦେଖିଲି ଉଚ୍ଛବ ଭୋଇ ନିଃସହାୟ ହୋଇ

ଜରରେ ପଡ଼ିଛି ଘରେ ଖୁଦମୁଣ୍ଡି ନାହିଁ ।

ଭୋକେ ଛଟପଟ ହୋଇ ତା ସ୍ତିରୀ ବାଳକ

ଭରସା ନ ପାଇ ଦୁଃଖେ ଗଡ଼ାଇ ଲୋତକ ।

ବୁଡ଼ାଇ ଜୀବନ-ତରୀ ଦୁଃଖ ପାରାବାରେ

ଲୋଡ଼ନ୍ତି ମୁକତି ବସି ମରଣ ଦୁଆରେ ।

ଏ ଦାରୁଣ ଦୁଃଖ ଦେଖି ସହି ନ ପାରିଲି

ମୋ ଶକତି ମତେ ତାଙ୍କ ସେବା କରିଗଲି ।

ଏଥିଯୋଗୁଁ କେଉଁ ପାପ ଅନ୍ୟାୟ ମୁଁ କଲି

ଯାହାଦ୍ୱାରା ସମାଜେ ମୁଁ କଳଙ୍କ ବୋଳିଲି ?’’

ଏହା ଶୁଣି ରାଗିଯାଇ ଉଠି ଜଣେ ବୁଢ଼ା

କହିଲେ–‘‘ଅଛବେ ସେବି ହେବ ଧର୍ମଛଡ଼ା ।

ଯେଉଁ ଅଛବ ଜାତିକୁ ଛୁଇଁ ନ ଯୋଗାଇ

ସେମାନଙ୍କୁ ସେବା କଲେ ଯଶ ହୁଏ ନାହିଁ ।

ଅଧରମ କଲେ ନିଶ୍ଚେ କୁଳ ବୁଡ଼ିଯିବ ।

ସାତପୁରୁଷକୁ ନେଇ ନରକେ ଥୋଇବ ।

ଛାଡ଼ ସେ ଅବାଟ ଶୀଘ୍ର ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତ କର

ବେଦମତେ କାମ ମଲେ ସବୁ ହେବ ଭଲ ।’’

ଶୁଣି ଦୀନବଂଧୁ ଉଠି କହିଲେ-‘‘ବେଦରେ

ଅଧରମ କାମ ନୁହେଁ ଯାହା ମୁହିଁ କରେ ।

ତେଣୁ ମୁଁ କଦାପି ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତ ନ କରିବି

ବିବେକ ବିଚାର ପାଖେ କିଛି ନ ମାନିବି ।

ଯାହା ମୁଁ କରୁଛି ତାହା ଧରମ ସମ୍ମତ

ସେବା କାମ ଲାଗି ଶାସ୍ତ୍ରେ ନାହିଁ ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତ ।’’

ଶୁଣିଲେ ସକଳେ ଯହୁଁ ଏଡ଼େ ଟାଣ ପଣ

କହିଲେ ବାପାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ–‘‘ଶୁଣନ୍ତୁ ଆପଣ ।

ତୁମ ପୁଅ ନୀଚ୍ଚକୂଳ-ସେବାକାରୀ ହୋଇ

ଶୁଦ୍ଧ ପୂତ ବିପ୍ରକୂଳେ-କଳଙ୍କ ଲଗାଇ

ଅଛବ ଚଣ୍ଡାଳ ଘରେ କରିଲା ଆହାର

ଆଜିଠୁଁ ସମାଜେ ମନା ହେଲା ତମ ଘର

ଯଦି ସମାଜେ ରହିବ ଛାଡ଼ ସେ ପୁଅକୁ

ନତୁବା ତା’ସଙ୍ଗେ ଯାଅ ଅଚ୍ଛବ ସାହିକୁ ।’’

ଶୁଣାଇ ଏତକ ସବୁ ଉଠି ଚାଲିଗଲେ

ପୁଅ ସହ ମିଶ୍ରେ ମନ ଦୁଃଖରେ ଫେରିଲେ ।

ଜନକ ଜନନୀ ଦୁଃଖେ ପାଇଣ ସନ୍ତାପ

ଧରି ଦୀନବଂଧୁ କର କହିଲେ ‘‘ମୋ ବାପ,

କଥା ମାନିବ ମୋ ଧନ

ବାପା ମାଆ ଦୁଃଖ ଭାର କରିବ ମୋଚନ ।’’

ବସାଇ ଜନନୀ କୋଳେ ବକ୍ଷେ ଚାପି ଧରି

କହିଲେ ‘‘ମୋ ବାପ ଧନ ନୋହିଁ ଅବିଚାରୀ;

ମୁଣ୍ଡ ପାଗଳା ମୋ ପୁଅ

ଛାଡ଼ିବ ସେ ସବୁ ଦେଖି ମୋ ଆଖିର ଲୁହ ।

ଦୁଃଖ-ବାରିଧି ସଲିଳେ ଆମେ ଭଙ୍ଗା-ତରୀ

କରାଳ ତରଙ୍ଗ ମାଳେ ତୋ ପରି ନାଉରୀ

ଯେବେ କାତ ଛାଡ଼ି ଦେବୁ

ଦୁଃଖ ଅକୁପାରେ ସିନା ବୁଡ଼ାଇ ମାରିବୁ ।

ଆମେ ଅଟୁ ବୁଢ଼ା ଗଛ ତୁ ଆମର ଚେର

କଅଁଳିବୁ କାହା ଘେନି ହେଲେ ତୁ ଅନ୍ତର

ବାପ ନ ବୁଝୁକି ତୁହି,

ପ୍ରାଣ ବିନେ ଜଡ଼ ପଣ୍ଡ ରହିଅଛି କାହିଁ ?

ତୁ ଅଟୁ ପୃଥିବୀ ଆମେ ଜୀବଜନ୍ତୁ ତହିଁ

ରହିଛୁ ଜୀବନ ଧରି ତୋ ଆଶ୍ରୟ ପାଇ

ବାପ ଅବୁଝା ନ ହୁଅ

ଦୁଃଖ ସାଗରେ ଆମକୁ ଭସାଇ ନ ଦିଅ ।

ଜାତି ପାଖେ ହାତୀ ବଳ ନୁହଇ ରେ ସରି

ଆମ ଆଖି ଲୁହ ଦେଖି ରହ ଅପସରି

ଧର୍ମ ହେବ ତୋତେ ସାହା

ଦେଶ ଦୁଃଖ ନାଶେ ତୋତେ ଦେଖାଇବ ରାହା ।

ଜନନୀ ନୟନ ଲୋତକ ବିନ୍ଦୁକୁ

ପୋଛି ଦେଇ ନିଜ କରେ

କହିଲେ, ‘‘ସନ୍ତାପ ନ କର ଦୁଃଖେ ମା

ବିଚାର ନିଜ ମନରେ ।

ଦେଇଛନ୍ତି ବିଭୁ ଜନମ ସଭିଙ୍କୁ

ପର ଉପକାର ପାଇଁ

ପର ଉପକାର ଠାରୁ ବଳି ବଡ଼

ଧର୍ମ ଆଉ କିଛି ନାହିଁ ।

ଶୁଣିଛୁ ପୁରାଣେ ଯୁଗେ ଯୁଗେ ପ୍ରଭୁ

ନାନା ରୂପେ ଅବତରି

ଭଲ ଲୋକ ରଖି ପାଳନ୍ତି ସୃଷ୍ଟିକୁ

ଖଳ ଅତ୍ୟାଚାରୀ ମାରି

ଯେତେ ଯେତେ ମହାପୁରୁଷ ଶୁଣିଛୁ

ଜଗତେ ଜନମିଛନ୍ତି ।

ପର ଉପକାରେ ଦେଇଛନ୍ତି ପ୍ରାଣ

ରଖି ଅମର କୀରତି

ଜନମ ମରଣ ନାହିଁ ଆମ ହାତେ

ମରିବାକୁ କିଆଁ ଡର ?

ଅନ୍ୟାୟକୁ ଡରି ଶରଣ ପଶିଲେ

ଜୀଅନ୍ତା-ମରଣ ସାର ।

ଚାହୁଁ କି ତୋ ପୁଅ ସୁଖ ଭୋଗ ଆଶେ

କୁକୁର ପରାଏ ହୋଇ

ସତ, ଧର୍ମ, ନ୍ୟାୟ, ବିବେକକୁ ଦଳି

ପର ପଛେ ଥିବ ଧାଇଁ ।

ଜୀବନକୁ ଡରି କାପୁରୁଷ ପରି

ଅନ୍ୟାୟ ଚରଣ ତଳେ

ନୁଆଁଇବ ମଥା ନ ରଖି ତା ସତ୍ତା

ଅନିତ୍ୟେ ଜୀବନ ଡରେ

ଏହାଠାରୁ ଭଲ ନୁହେ କି ମରଣ

କହ ମା ବିଚାରି ମନେ

ତୁଚ୍ଛ ସେ କୁଟୁମ୍ୱ ସୁଖ ଭୋଗ ଧିକ-

ବଞ୍ଚି ରହିବା ଜୀବନେ

ଦୁଃଖୀ ଦୁଃଖ ପ୍ରାଣ କରୁଣ କ୍ରନ୍ଦନ

ନ ଘାଣ୍ଟେ କି ତୋ ଅନ୍ତର

କିଏ ସେ ନିଷ୍ଠୁର ! ସେ ଦୁଃଖ ନିରେଖି

ଚାପିବ ନୟନ ନୀର ?

ଯେଉଁ ଦେଶେ ବାର ବରଷ ପୁଅକୁ

ହସି ହସି ତାତ ମାତ

ଜାତି ସ୍ୱାର୍ଥ ଲାଗି ବଳି ଦେଇ ଥିଲେ

ନୋହି ଟିକେ ବିଚଳିତ

ଯେଉଁ ଦେଶେ ପିଲା ବାଜି ରାଉତ ମା

ହସି ହସି ନିଜ ପ୍ରାଣ–

ଜାତି ସ୍ୱାର୍ଥ ଲାଗ ଗୁଳି ମୁହେଁ ଦେଇ

ରଖିଲା ଜାତିର ଟାଣ ।

ଯେ ଦେଶ ଜନମ ଲଭି ଗୋ ଜନନୀ

ପୁଣ୍ୟଶୋକ ଗୋପବଂଧୁ

ପୁତ୍ର ପତ୍ନୀ ଶୋକେ ନ ହୋଇ ବିକଳ

ହେଲେ ଦୀନବନ୍ଧୁ ବଂଧୁ

ରାଜରାଣୀ ତେଜି ସମ୍ପଦେ ନ ମଜ୍ଜି

ଯେଉଁ ଦେଶ ରଜା ପୁଅ

ସବୁ ଛାଡ଼ି ଦେଇ ବଣରେ ପଶିଲେ

ଛୁଟାଇ ଜ୍ଞାନର ସୁଅ ।

ଦେଶ ଜନନୀକୁ ପର ପଦାନତ

ଦେଖି ଯେଉଁ ଦେଶେ ଗାନ୍ଧୀ

ଶୁଣି ଜାତି ପ୍ରାଣ ବିକଳ ବିଳାପ

ନ ହୋଇଲେ ସୁଖେ ବାନ୍ଧି ।

ସବୁ ସୁଖ ଛାଡ଼ି ବଦ୍ଧ ପରିକର

ହେଲେ ଜାତି ଦୁଃଖ ନାଶେ

କେତେ ଅପମାନ କେତେ ମାଡ଼ ଗାଳି

ସହିଛନ୍ତି କାରାବାସେ ।

ସବୁଠି ଦେଖ ମା ସତ ଧର୍ମ ନ୍ୟାୟ

ହୋଇଛି ଶେଷେ ବିଜୟୀ

ଅସତ ଅଧର୍ମ ଟାଣପଣ କାହିଁ

ବିଜୟୀ ତ ହୋଇ ନାହିଁ ।

ଜାତି-ସ୍ୱାର୍ଥ ଲାଗି ବ୍ୟକ୍ତି-ପ୍ରାଣ ବଳି

ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଦାନ

ଜାତି-ସ୍ୱାର୍ଥ ନାମେ ଗୋଷ୍ଠୀ ଉପଭୋଗ

ସବୁ କାମ ଠାରୁ ହୀନ

କୋଟିକ ପାଇଁକି ଗୋଟିକ ମରଣ

ହେଲେ ରକ୍ଷା ହୁଏ ସୃଷ୍ଟି

ସମୂହ ମଙ୍ଗଳେ ଅଧର୍ମ ହୁଏ ନି

ବିନାଶିଲେ ନିଜ ଗୋଷ୍ଠୀ ।

ସେହି ଭାଗ୍ୟବାନ ଦେଶେ ମୁଁ ଜନମି

ପାଇ ତୋ ପରି ଜନନୀ

ନିଜ ସୁଖ ଆଶେ ଜାତୀୟ ଦୁର୍ଗତି

ବଢ଼ାଇବି ଜାଣି ଶୁଣି ?

ନ ରହୁ ପଛେ ଏ ଜୀବନ ମୋର ମା

ଅକାଳେ ମରିବେ ଭଲ

ଅନିତ୍ୟ ଜୀବନ ଡରେ କିପାଁ ହେବି

ନିଜ ସୁଖ ଆଶେ ଭୋଳ ?

ହସି ହସି ଢାଳ ଆଶୀଷ ଶିରେ ମା

ହୁଏ ମୁଁ ସୁପୁତ୍ର ତୋର

ନିଃସ୍ୱ ଦୁଃସ୍ଥ ସେବା କରି ଏ ଜୀବନ

ଯାଉ ଗୋ ଜନନୀ ମୋର ।’’

ଘେନି ଦୀନବଂଧୁ ପିତା ମାତାଙ୍କ ଆଶୀଷ

ପାଦଧୂଳି ଶିରେ ବୋଳି ତେଜି ନିଜ ବାସ

ଅଛବ ସାହିରେ ଏକ କୁଟୀର ତୋଳାଇ

ସମାଜ ମଙ୍ଗଳ ଲାଗି କାମ କଲେ ତହିଁ ।

ଏକାଠି କରିଲେ ସବୁ ଅଚ୍ଛବ ଯୁବକ

ବୁଝାଇଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ଦେଶର ବିପାକ

ଅତୀତର ଏହି ଆମ ପୂତ ଜନ୍ମଭୂମି

ଧରିଥିଲା କୋଳେ କେତେ ବିଜ୍ଞ ଋଷି ମୁନି

ତାଙ୍କ ଜ୍ଞାନ ଦାନେ ଆମ ସମାଜ ସଂସ୍କୃତି

ଗଢ଼ିଥିଲା ଦେଶେ ଶାନ୍ତି ପ୍ରଗତିର ଭିତ୍ତି

ସମୂହ ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ ଏ ଦେଶ ଜନତା

ଇତିହାସେ ଗଢ଼ିଥିଲା ଚାରି ଜାତି କଥା

ଗୁଣ, କର୍ମ ଅନୁଯାୟୀ ଏ ଦେଶର ପିଲା

ଜାତି ପାଇଁ ନିଜ କାମ ବାଛି ନେଉଥିଲା

ସେ କର୍ମ-ବିଭାଗ ଆଜି ଗଢ଼ି ଜାତି ଭେଦ

ସମୂହ ଉନ୍ନତି ପଥ କରେ ଅବରୋଧ ।

ସମାଜେ ବିବାଦ-ନିଆଁ ଜଳିବାରୁ ଖରେ

ଜାତୀୟ-ଏକତା ପୋଡ଼ି ଭସ୍ମୀଭୂତ କରେ

ଏ ସୁବିଧା ନେଇ ଅନ୍ୟ ବିଦେଶୀ ଭଗାରି

ନିଜ ମଧ୍ୟେ ଗଢ଼ି ଶତ ମହମ୍ମଦ ଘୋରୀ

ଏ ଦେଶ ଫସଲ ନେଇ ଖାଇଲେ ସେ ବଳେ

ଭୋକେ ଆମେ ଖାଉ ଗଛ ପତର ବିକଳେ

ସେ ଖାଇ ଆମ ଆହାର ହୋଇଲେ ଦୀର୍ଘାୟୁ

ବାଇଶି ବରଷ ହେଲା ଆମ ଜାତି ଆୟୁ ।

ମ୍ୟାଲେରିଆ ମହାମାରୀ ଆଦି ରୋଗ ଗଣେ

ନିତ୍ୟ ଲୀଳାଭୂମି କରି ରହିଲେ ଏ ସ୍ଥାନେ

ଶିଶୁ-ମରଣରେ ଆମ ଦେଶ ଆଗୁସାର

ପ୍ରଥମ ଆସନ ବିଶ୍ୱ ଦରବାରେ ତା’ର

ମୂରୁଖ ପଣରେ ଆମ ଜାତୀୟ ଜୀବନ

ଶହେ କେ ମୂରୁଖ ସଂଖ୍ୟା ପଞ୍ଚାଅଶୀ ଜଣ

ଜଣ ପିଛା ହାରାହାରି ଆମ ଜାତି ଆୟ

ଅନ୍ୟ ସାଥେ ତଉଳିଲେ ଲାଗେ ମହାଭୟ

କେଉଁ ଦେଶେ ପାଞ୍ଚଟଙ୍କା ହେଲେ ଜଣ ପିଛା

ଆମ ଦେଶେ ଦଇନିକ ବାଇଶି ପଇସା

ଦୁର୍ଭିକ୍ଷର ଧୂମକେତୁ ଉଠି ଆମ ଦେଶେ

କୋଟି କୋଟି ମଣିଷଙ୍କୁ ଭରୁଥିଲା ଗ୍ରାସେ

ଜାତିର ଜନକ ଗାନ୍ଧୀ ବୁଝି ଏ ଦୁର୍ଗତି

ଡାକ ଦେଲେ ଭାଙ୍ଗିବାକୁ ଜାତିଭେଦ ନୀତି

ଫିଟିଲା ସଭିଙ୍କ ଆଖି ତୁଟିଗଲା ମୋହ

ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇବାକୁ କରିଲେ ବିଦ୍ରୋହ

ବିଦେଶୀ ଶାସନ ଭାଙ୍ଗି ହୋଇଲେ ସ୍ୱାଧୀନ

ଏଣିକି କରିବା ଦେଶ ଉନ୍ନତି ବିଧାନ

ନିଜ ମଧ୍ୟୁଁ ଭୁଲିଯିବା ସବୁ ଦଳାଦଳି

ଭାଇ ଭାଇ ପରି ଏବେ ହେବା କୋଳାକୋଳି

ଦେଶ କାମେ ନ ବିଚାରି ପର ଓ ଆପଣା

ଦେଶର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ହୁଏ ଯେ ଯୋଜନା

ତାହାରି ସାଫଲ୍ୟ ପାଇଁ ହୋଇ ଏକମନ

ସକଳେ କରିବା କାମ ଢାଳି ମନ ପ୍ରାଣ

ନ ରଖିବା ଦେଶେ ଟିକେ ଦୁଃଖ ଦୂରଗତି

କାମ କରି ବଢ଼ାଇବା ଦେଶର ସମ୍ପତ୍ତି

ଦେଶର ମଙ୍ଗଳ ହେଲେ ଆମର ମଙ୍ଗଳ

ଏଇ କଥା ଭାବି କାମେ ଲାଗିବା ସକଳ

ତେଣୁ ଆସ ଆଜିଠାରୁ କରି ଦୃଢ଼ପଣ

ଜାତୀୟ ସେତୁବନ୍ଧକୁ କରିବା ନିର୍ମାଣ

ଗୁଣ୍ଡୁଚି ମୂଷା ସମାନ ନିଜ ବାହୁବଳେ

ଦେଶ ଦୁଃଖ ନାଶେ ଆମେ ଲାଗିବା ସକଳେ ।

ତେଜି ଏକମାତ୍ର ସଂଖାଳି ବୃଦ୍ଧ ମିଶ୍ର-ଦମ୍ପତ୍ତି

ମନ ମରୁଭୂମେ ବାଲୁକା ଝଡ଼ ଛୁଟିଲା ନିତି

ଅଶାନ୍ତି ବଉଦ ଢାଙ୍କିଲା ତାଙ୍କ ମନ-ଆକାଶ

ଲୋତକ ଧାରାରେ ତିନ୍ତିଲା ସଦା ହୃଦୟ ଦେଶ

ବସିଲେ ଯେଉଁଠି ଚିନ୍ତାରେ ମୁଣ୍ଡ ତଳକୁ ପୋତି

ଅସଜ ଲାଗିଲା ଜୀବନ ଦୁଃଖେ ଫାଟିଲା ଛାତି

ବଣଜନ୍ତୁ-ଘେରା ବନସ୍ତ ପରି ମଣିଲେ ଘର

ଶୂନ୍ୟ ହୃଦୟରେ ଦିଶିଲା ଶୂନ୍ୟ ସାରା ସଂସାର

ସ୍ନେହ ଡୋରେ ଗୁନ୍ଥା ସକଳ ପ୍ରାଣୀ ଜୀବନ ଫୁଲ

ଜଗତରେ କିଛି ହୁଏ ନି ସ୍ନେହ ସମାନ ତୁଲ

ସବୁ ସହି ମିଶ୍ର ଦମ୍ପତ୍ତି ଥିଲେ ନିଜ ସଦନେ

ଶେଷେ ତା’ ସମ୍ଭବ ନୋହିଲା ଖଳ-ଜନ-ପୀଡ଼ନେ

ଭଲ କାମେ କେବେ ନୁହଇ ଖଳଲୋକ ଉଲ୍ଲାସ

ସୁଖୀ ସେ ହୁଅଇ ମହତ ଜନେ କରି ବିନାଶ

ଦୀନବଂଧୁ ତେଜି ସକଳ ସ୍ନେହ ମାୟା ମମତା

ଯିବା ଦେଖି ଉଚ୍ଚ ଜାତିଏ ବସି କରିଲେ ଚିନ୍ତା

ଟାଣପଣ ତା’ର ମୂଳରୁ ଭାଙ୍ଗି ନ ଦେବା ଯେବେ

ଆମକୁ ଶେଷରେ ଅଛୁଆଁ ଲୋକେ ଶୂଳ ହୋଇବେ

କବିରାଜେ ନେଲେ ନେତୃତ୍ୱ କରି ସକଳେ ଠୁଳ

କରିଦେଲେ ମିଶ୍ର ଦମ୍ପତ୍ତି ନିଜ ଗ୍ରାମୁଁ ବାହାର

ପାଖେ ଦୀନବଂଧୁ

ଦେଖି ପିତାମାତା

ଆନନ୍ଦେ ଚରଣ ତଳେ ଲୋଟିଲେ

ସରସ ବିରସ

ମିଶାମିଶି ମୁହେଁ

ସେନେହ ସରାଗେ ପଚାରିଥିଲେ ।

‘‘କେତେ ଦିନୁଁ ମାଆ

କୋଳେ ତୋ ନ ବସି

ଘାରି ହୁଏ ମନ ଦାରୁଣ ଦୁଃଖେ

ନିଜ କାମେ ନିଜେ

ସୁଖୀ ହୋଇଲେ ବି

ଦୁଃଖୀ ମୁଁ ନ ପାଇ ତୋ କୋଳ ଟିକେ ।’’

ପୁଅ କଥା ଶୁଣି

ମାଆଙ୍କ ନୟନ

ସେନେହ ଲୋତକେ ଉଠିଲା ପୂରି

ଗେଲ ବସରରେ

ଟାଣି ନେଇ କୋଳେ

ଚୁମା ଦେଲେ ଛୋଟ ଛୁଆଟି ପରି ।

ବାପ, ମାଆ, ପୁଅ

ତିନିଙ୍କ ଆଖିରୁ

ବହିଲା ଆନନ୍ଦେ ଲୋତକ ଧାରା

ଛପି ରହିଥିବା

ଅନ୍ତର ଗହୀରୁ

ଦୁଃଖ-ଖତଗଦା ଧୋଇ ଆଣିଲା ।

ଦୁନିଆର ଡୋରି

ଧନ, ଜନ, ଶିରୀ

ତୁଟାଇ ତିନିହେଁ ହେଲେ ଫକୀର

ମଣିଷ ସେବାରେ

ତିନିଙ୍କ ଜୀବନ

କଟାଇ ଦେବାକୁ କରିଲେ ସ୍ଥିର ।

ବାପାଙ୍କ ମୁହଁରୁ

ସକଳ ଖବର

ଶୁଣି ଦୀନବନ୍ଧୁ ନ ହେଲେ ବ୍ୟସ୍ତ ।

କହିଲେ ‘‘ତୁମଠୁଁ

ଦୂରେ ରହି ବାପା

ମନେ ଲାଗୁଥିଲା ବଡ଼ ଆଘାତ ।

ତମ ସ୍ନେହ ସ୍ମୃତି

ଶୁଣାଉ ଥିଲା ମୋ

ଜୀବନ ଜଂଜାଳେ ଦୁଃଖର ଗୀତି

ଏବେ ସେ ଶରଧା

ଯୋଗାଇବ ମୋତେ

କାମ କରିବାରେ ନୂଆ ଶକତି ।’’

ଶରଧାରେ ବାପା

ଆଉଁଶି କପାଳ

କହିଲେ, ‘‘ତୋ ଶ୍ରମ ସାର୍ଥକ ହେଉ ।

ତୋ ଉଦ୍ୟମେ ଦେଶ-

ଜାତୀୟ ଜୀବନେ

ନୂତନ ଜୀବନ ସଂଚରି ଯାଉ ।

ତୋ କର୍ମ-ଜାହ୍ନବୀ

ଧାରା ଧୋଇ ଦେଉ

ଆବିଳତା ବୋଳା ସମାଜ ବକ୍ଷ

ଭୋକ ଦୁଃଖ ଶୋକେ

ପତିତ ହୋଇ କେ

ଜନମଭୂଇଁରେ ନୋହୁ ଅରକ୍ଷ ।

ପ୍ରଭାତ ଆସନ୍ତେ ନିଶା ଅବସାନେ

ସରବ ଅଛବ ନରନାରୀ ଗଣେ

ଆଶରମ ଘରେ ହୁଅନ୍ତି ଏକାଠି

ବାଣ୍ଟି ନେବା ପାଇଁ ନିଜର ପାଇଟି ।

ମୂଲ ଲାଗିବାକୁ ଯେତେ ଆବଶ୍ୟକ

ଆଶ୍ରମ ଆଦେଶେ ଯାଆନ୍ତି କେତେକ

ବାକି ଯେ ରହନ୍ତି ଜୀବିକା ଅଭାବେ

ଗାଁ ସଫେଇରେ ଲାଗନ୍ତି ସରବେ ।

ପୂରୁବେ ଯେଉଁଠି ଯେତେ ପାଣି ଖାଲ

ଭରି ରହିଥିଲା ଖାଲି ଦଳମଳ

ଏବେ ସଂଗଠିତ ସମୂହ ଉଦ୍ୟମେ

ସଫା ହୋଇଲାଣି ସର୍ବଶ୍ରମ ଦାନେ ।

ଗାଁ ଦାଣ୍ଡ ଯେତେ ଖତଗଦା ଥିଲା

ପାଣି ଖାତ ପୋତି ସବୁ ସଫା ହେଲା

ଘର ଚାରିପଟେ ଥିବା ବଣ ବୁଦା

କଟା ହୋଇ ଏବେ ହୋଇଲାଣି ପଦା ।

ଗାଁ ଦାଣ୍ଡ ବାଟ ନଟା-ଗଛ-ବେଢ଼ା

କଟା ହୋଇ ଏବେ ହେଲାଣି ଚଉଡ଼ା

କାମର ଅଭାବେ ରହନ୍ତି ଯେ ଘରେ

ବସି ରହନ୍ତି ନି ଘରେ ଅଳସରେ ।

ନ ଭାବନ୍ତି କେହି ପର ବା ଆପଣା

ସଫେଇ କରନ୍ତି ଅଳିଆ ଅସନା

ଏହିପରି ଦଶ ବାର ଗାଁ ମିଶି

ଚଳାନ୍ତି ଜୀବିକା ସେବାଶ୍ରମେ ମିଶି

ହିଂସା ବାଦ ଭାବ ମନୁ ପୋଛି ଦେଇ

ଗାଁ ପରେ ଗାଁ କରନ୍ତି ସଫେଇ

ହଇଜା, ବସନ୍ତ, ଜ୍ୱର ଆଦି ରୋଗେ

ଅସହାୟ ହୋଇ ଦୁଃଖ କେ ନ ଭୋଗେ ।

ଜଣକା ଦିନକୁ ଅଣାଏ ଲେଖାଏଁ

ଆଶରମ ପାଇଁ ଚାନ୍ଦା ଦେଇଯାଏ

ଓଷଦ ପତର ଆସଇ ସେଥିରେ

ଦିଆ ହୁଏ ଯିଏ ପଡ଼ନ୍ତି ରୋଗରେ ।

କେହି ଯଦି ଦୁଃଖ ବିପ ଦେ ପଡ଼ଇ

ସମସ୍ତେ ମିଳି ତା ଦିଅନ୍ତି ତୁଟାଇ ?

ବାଳକ ବାଳିକା ସବୁ ଘରୁ ଆସି

ପଢ଼ନ୍ତି ଆଶ୍ରମ ବିଦ୍ୟାପୀଠେ ବସି ।

ଦଶ ବାର ଗାଁ ଗୋରୁଜଗା କାମ

ଚଳାନ୍ତି ଆଶ୍ରମ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଗଣ

ସଂଜ ହେବା ପରେ ନୈଶ ବିଦ୍ୟାଳୟେ

ପ୍ରୌଢ଼ ଯୁବଗଣେ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଏ ।

କାହିଁ ଯଦି କେବେ ଘଟଇ ଅଶାନ୍ତି

ଆଶ୍ରମେ ହୁଏ ତା ଆପୋଷ ନିଷ୍ପତ୍ତି

ଧନ ଦଉଲତ ବଢ଼ାଇବା ଲାଗି

କୃଷି ଗୋପାଳନେ ସମସ୍ତେ ଉଦ୍‌ଯୋଗୀ ।

ସମବାୟ ସୂତ୍ରେ ଚାଲେ ବ୍ୟବସାୟ

ବିଳାସ ସାମଗ୍ରୀ ହୁଏ ନି ବିକ୍ରୟ

ଆଶ୍ରମ ଇଙ୍ଗିତେ ଚଳଇ ସକଳ

ଚଳନ୍ତି ସରବେ, ଯଥା ଚଳେ କଳ ।

ଦୁଃଖେ ସୁଖେ ତହିଁ ସକଳେ ଆନନ୍ଦେ

ନାହିଁ କା’ ଅନ୍ତରେ ତିଳେ ଅବସାଦ

ନ ହୁଏ କେ ତହିଁ ଦୁଃଖରେ କାତର

ଜଣକ ଦୁଃଖରେ ସର୍ବେ ଭାଗୀଦାର ।

ହିଂସା ବାଦ ଛେଦ ନାହିଁ ସେଠି ଟିକେ

ସମସ୍ତେ ଆନନ୍ଦ ସମସ୍ତଙ୍କ ସୁଖେ

ବହୁଥିଲା ଯହିଁ ତପ୍ତ ବୈତରଣୀ ।

ଆଜି ବହେ ତହିଁ ଶାନ୍ତି ମନ୍ଦାକିନୀ ।

ମଣିଷ ହୃଦର ସ୍ନେହ ସରଳତା

ମଣିଷ ପାଇଁକି କିରେ ତହିଁ ଚିନ୍ତା

ହୁଅନ୍ତୁ କିପରି ସକଳେ ଆନନ୍ଦ

ଭାବୁଛି ଅସଭ୍ୟ ଅନାବିଳ ହୃଦ ।

ଆଜିର ସଭ୍ୟତା ଛାୟା ସେଠି ନାହିଁ

ନାହିଁ ଆଗଚଲା ବୈଜ୍ଞାନିକ ଭାଇ

ମୁଖେ ମିଠା କଥା ହୃଦୟେ କତୁରୀ

ସ୍ୱାର୍ଥ ଲାଗି ପର ବୁକେ ଦେଇ ଛୁରୀ

ନାହିଁ ତହିଁ କେହି କର କଳପନା

ମଣିଷକୁ ମାରି ସଭ୍ୟତାର ବାନା

ଅସଭ୍ୟ, ସରଳ ମଣିଷ ସମାଜେ

ଗୌରବ କେତନ ଉଡ଼ାଇ ନିର୍ଲଜେ

ମଣିଷ ସମାଜେ ପଶୁର ରାଜୁତି

ଭିତ୍ତି ଥାପିବାକୁ ବଳାଇବ ମତି

ଅଛି ତହିଁ ପର ସୁଖ ଶାନ୍ତି ଚିନ୍ତା

ଅସଭ୍ୟ ସମାଜ ସ୍ନେହ ସରଳତା

ଅଳସ କପଟ ନାହିଁ ଟିକେ ତହିଁ

ସମୂହ-କଲ୍ୟାଣ ଭାବ ମନେ ବହି

ସଭ୍ୟ ସମାଜର ଉପଭୋଗ ଚିନ୍ତା

ନିଜ ସୁଖ ପାଇଁ ପର ନାଶ କଥା

ନାନା କଳ କଉଶଳ କୂଟ ବୁଦ୍ଧି

ମଣିଷକୁ ମାରି କରେ ସ୍ୱାର୍ଥ ସିଦ୍ଧି

ନାହିଁ ସେ ଅସଭ୍ୟ ସରଳ ସମାଜେ

ଦେବତା ରାଇଜ ଶାନ୍ତି ତହିଁ ରାଜେ ।

ଆଶ୍ରମରେ ଦେଖି ମିଶ୍ର ବୁଢ଼ା ବୁଢ଼ୀ ଦୁଇ

ସବୁ ପତିତ ଯୁବକ ହେଲେ କୁହାକୁହି

ଅସମୟେ ଏଥି କିମ୍ପା ହେଲେ ଉପସ୍ଥିତ

ସମାଜର ଅତ୍ୟାଚାରେ ହେଲେ କି ଲାଞ୍ଛିତ ?

ବିସ୍ମୟେ ସକଳେ ଯାଇଁ ବୃଦ୍ଧଙ୍କ ପାଖରେ

ପଚାରିଲେ କି କାରଣେ ଆସିଲ ଏଠାରେ

ଶୁଣି ବୃଦ୍ଧ ମୃଦୁ ହସି କହିଲେ ଗମ୍ଭୀରେ,

‘‘ପୁଅ ମୋ ଯେଉଁଠି ଆମ ଘର ସେହିଠାରେ ।’’

‘‘ଏତେ କାଳ ଛାଡ଼ି ପୁଏ ଥିଲ ଘରେ ରହି

ଆଜି କିମ୍ପା ଘର ଛାଡ଼ ପୁଅ ସ୍ନେହ ପାଇଁ ?’’

ଉପାୟ ନ ଦେଖି ବୁଢ଼ା ଫିଟାଇ କହିଲେ

ସକଳେ ଶୁଣି ଏ କଥା ଦୁଃଖେ ଝାଉଁଳିଲେ ।

ସବୁ କଥା ଶୁଣି ଜଣେ ମନେ କରି ଘୃଣା

କହିଲେ-‘‘ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଏହି ବୁଝାମଣା ।

ଏହି କି ସେ ସଭ୍ୟ ଜାତି ଶିକ୍ଷିତ ସମାଜ

ମଣିଷର ରକ୍ତ ମାଂସେ କରେ ଯେ ମଉଜ ।

ଅସଭ୍ୟ ସମାଜେ ଭେଇ ଦୁଃଖ ଦଳାଦଳି

ସ୍ୱାର୍ଥ-ଆଶା ପାଖେ ଦିଏ କୋଟି ନରବଳି ।

ସଭ୍ୟତା ଆଳରେ ଚାଲେ ପଶୁର ରାଜୁତି

ଶାନ୍ତି ବାହାନାରେ ବଢ଼େ ସମର ପୀରତି ।

ନ୍ୟାୟ ପୀଠେ ଅନ୍ୟାୟର ହୁଅଇ ବିଜୟ

ସଭ୍ୟତା ବିଚାରେ ବସି ନିଜର ପ୍ରଳୟ ।

ବିଜ୍ଞାନୀ ହୋଇ ମରଣ ବାଟ ସଫା କରେ

ନିଜ ଗଢ଼ା ଗୁଳି ପଶେ ନିଜ କଙ୍କାଳରେ ।’’

ଶୁଣି ସର୍ବେ ଉଠିଗଲେ ତହୁଁ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନେ

କରିଲେ ବିଚାର ବସି ତା’ପ୍ରତି ବିଧାନେ

‘‘ଅନ୍ୟାୟ ବିରୁଦ୍ଧେ ଆମେ ଲଢ଼ିବା ନିକର

ଅସହଯୋଗ କରିବା’’ ହେଲା ଶେଷ ସ୍ଥିର ।

‘‘ଶ୍ରେଣୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ନିର୍ବିଶେଷେ ସକଳ ପତିତ

ଅନ୍ୟାୟ ବିରୁଦ୍ଧେ ଆମେ ହୋଇ ଏକତ୍ରିତ ।

ନ କରିବା କିଛି କାମ ଉଚ୍ଚ ଜାତିଙ୍କର

ନ ହୋଇବା ଯାଏ ଏହି ଅନ୍ୟାୟ ବିଚାର’

ଏହା ହିଁ ହୋଇଲା ସ୍ଥିର ସକଳ ମତରେ

ଲୋଡ଼ିଲେ ଦୀନବଂଧୁଙ୍କୁ ଶେଷ ନିଷ୍ପତ୍ତିରେ

ମତ ଦେଇ କହିଲେ ସେ ‘‘ନୁହେଁ ଏହା ଭଲ

ନିଜ କାମ ବଳେ ସବୁ ହେବ ଫଏସଲ ।

ସେବା ନାମେ ଦେବା ଯେବେ କଳି ନିଆଁ ଜାଳି

ସରବେ ମରିବା ତହିଁ ପୋକ ମାଛି ପରି ।

ସେବା ଧର୍ମେ ନାହିଁ କେବେ ପ୍ରତିହିଂସା କଥା

ସେବାଧର୍ମ ଅଙ୍ଗ ଅଟେ ସହନଶୀଳତା ।

ଆମ ବାଟେ ଆମେ ଯେବେ ହେବା ଅଗୁସାର

ସବୁ ବାଧାବିଘ୍ନ ଆପେ ହୋଇଯିବ ଦୂର ।

ଅଯଥା ବିବାଦ ପାଇଁ ଲଗାଇଲେ ନାଟ

ଛାଡ଼ି ନିଜ ବାଟ ଆମେ ଧରିବା ଅବାଟ ।’’

ଅଛବ ଯୁବକ ଜଣେ ଶୁଣି ଏ ଉତ୍ତର

କହିଲେ-‘‘ନୁହଇ ଏହା ନ୍ୟାୟର ବିଚାର ।

ଅନ୍ୟାୟ ବିନାଶ ପାଇଁ ନେଲେ ପ୍ରତିହିଂସା

ନ୍ୟାୟର ପ୍ରକାଶ ପାଇଁ ପାଇବା ମୀମାଂସା ।

ସେବିଛୁ ଯାହାକୁ ଆମେ ଯୁଗ ଯୁଗ ଧରି

ସହିଛୁ ସବୁ ଜୁଲମ ବଣ ପଶୁ ପରି ।

ନ ହୋଇ ବିରୁଦ୍ଧମତ ଦିଅ ସମର୍ଥନ

ଅନ୍ୟାୟ ବିରୁଦ୍ଧେ ଆମ ଚାଲୁ ଅଭିଯାନ।

‘‘ସକଳ ମତରେ ତୁମେ କର ଯାହା ସ୍ଥିର

ଚଳାଅ ସଂଯତ ହୋଇ ନୋହି ହିଂସ୍ରକ୍ରୂର ।’’

ଅନୁକୂଳ ମତ ପୁଣି ହୋଇଲେ ଆନନ୍ଦ

ଉଚ୍ଚ ଜାତି ଜନ କାମ ହୋଇଲା ବାସନ୍ଦ ।

ପତିତ ଅସହଯୋଗେ ଉଚ୍ଚ ଜାତି ଜନେ

ହୋଇଲେ ଅକ୍ଷମ ନିଜ କର୍ମ ସମ୍ପାଦନେ ।

ଦିନୁଦିନ କ୍ଷତି ସହି ହୋଇଲେ ଅସ୍ଥିର

ଏକାଠି ହୋଇ ସମସ୍ତେ କରିଲେ ବିଚାର ।

କବିରାଜେ ଦୋଷୀ ହେଲେ ସମୂହ ମତରେ

ବିନା ଦୋଷେ ମିଶ୍ରଙ୍କୁ ସେ ଗାଁରୁ ତଡ଼ିଲେ ।

ଭୟରେ କାତର ହେଲେ ଶୁଣି କବିରାଜ

ନିଜର ଦୁର୍ବୁଦ୍ଧି ଲାଗି ମନେ ପାଇ ଲାଜ ।

ନିଜ ଅପକର୍ମ ବୁଝି ଦୋଷ ମାଗି ନେଲେ ।

ଉପାୟ ବତାଇବାକୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ ।

ସମୂହ ବିଚାରେ ଯାହା ହୋଇବ ନିଷ୍ପତ୍ତି

କାମେ ଲଗାଇବି ତାହା ଦେଲି ସନମତି ।

ଶୁଣି କବିରାଜ କଥା କଲେ ସର୍ବେ ସ୍ଥର

‘‘କ୍ଷମା ପାଇଁ ଦୀନବନ୍ଧୁ ପାଶେ ତୁମେ ଚଳ

ଫେରିଲେ ଏକାଠି ମିଶି ତାଙ୍କ ପାଶେ ଯିବା

ଅଛବ ସମସ୍ୟା ବସି ବିଚାର କରିବା ।’’

ବ୍ରାହ୍ମଣ କ୍ଷତ୍ରୀୟ ବିଶାଂ ଶୂଦ୍ରାଣାଞ୍ଚ ପରନ୍ତପ

କର୍ମଣି ପ୍ରବି ଭକ୍ତାନି ସ୍ୱଭାବପ୍ରଭବୈର୍ଗୁଣୈଃ

ଶମୋଦମସ୍ତପଃ ଶୌଚଃ କ୍ଷାନ୍ତରାର୍ଜବମେବଚ

ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନ ମାସ୍ତିକ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମକର୍ମ ସଭାବଜଂ

ଶୌର୍ଯ୍ୟଂ ତେଜୋଧୃତିର୍ଦାକ୍ଷଂ ଯୁଦ୍ଧେ-ଚାପ୍ୟପଳାୟନଂ

ଦାନମୀରଶ୍ୱରଭାବଶ୍ଚ କ୍ଷାତ୍ରକର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜଂ

ପରିଚର୍ଯ୍ୟାତ୍ମକଂ କର୍ମଂ ଶୂଦ୍ରକର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜଂ

(ଗୀତା-୧୮-୪୧-୪୪)

ଗଣିକା ପ୍ରେମରେ ମଜ୍ଜିଲେ

ସାରା ନଗର ବାସୀ

ଯୁବକ ମେଳରେ ଚହଳ

ବେଗେ ଗଲା ପ୍ରକାଶି ।

ଧନ୍ୟ ମନେ କଲେ ପରଶ

ଯେହୁ ପାଇଲେ ତାର,

ମତ୍ତ ମଧୁକରେ ଲୁଟନ୍ତି

ଯଥା ମଧୁ ସମ୍ଭାର ।

ସୁରସ-ପ୍ରବୀଣା ବାସବ-

ଦତ୍ତା ପ୍ରେମ ପ୍ଲାବନେ,

ଅବଗାହି ପୁଂସ ରସିକେ

ନିତି ସୁଖ ସ୍ୱପନେ ।

ପ୍ରେମ ବିନା ଆନ ନ ଜାଣେ

ସେହି ଗଣିକାମଣି,

ସୁରସ ରସରେ ମଜ୍ଜିଲା

ନିତି ଦିବା ରଜନୀ ।

ତା ନାମ ଶ୍ରବଣେ ପୁଲକି

ଉଠେ ନାଗର ଅଙ୍ଗ,

ଇଚ୍ଛୁଥାନ୍ତି ସଦା ହେବାକୁ

ବରବର୍ଣ୍ଣନୀ ସଙ୍ଗ ।

ବିଧାତା ଘଟଣ ଜଗତେ

ଆନ କରିଛି କେହି

ବିଚିତ୍ର ଲୀଳା ତା ପ୍ରକାଶେ

ବନ ଭାଗ୍ୟରେ ରହି ।

ସାଜି ବେଶଭୂଷା ରୁଚିରେ

ଭୂରୁଭଙ୍ଗୀ ଖେଳାଇ,

ଲାକ୍ଷା ବିରଞ୍ଜିତ ପୟର

ଧୀରେ ଧୀରେ ଚଳାଇ ।

ଅର୍ଦ୍ଧାବୃତ୍ତ ଅଳସେ ମେଲି

ତାର ଶୋଭା ସମ୍ଭାର,

ଲକ୍ଷ୍ୟହୀନ ଭାବେ ବିହରେ

ତୁଙ୍ଗ ପ୍ରସାଦ ପର ।

ଦିନ କାମ ଶେଷେ ଦିବସ

ପତି ଫେରନ୍ତି ଘରେ,

ଫଗୁଖେଳେ ମାତି ବାରୁଣୀ

ରାଣୀ ସାଥେ ବିଭୋରେ ।

ରକ୍ତ, ପୀତ ରଙ୍ଗେ ରଞ୍ଜିତ

ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ ବାଦଲ,

ବାରୁଣୀ ସାଗର ଖେଳନ୍ତି

ଯଥା ବୋଇତ ମାଳ ।

ଅସ୍ତାଚଳମୁଖୀ ସବିତା

ଚାହିଁ ବିହଗଗଣ,

ନୀଡ଼ ଅଭିମୁଖେ ଫେରନ୍ତି

କରି କଳ ନିଃସ୍ୱନ ।

ଗୋଷ୍ଠିରୁ ବାହୁଡ଼ି ଆସନ୍ତି

ଧୀରେ ଗୋଧେନୁ ପଲ,

ଗୋପାଳ ବଇଁଶୀ ମଧୁରେ

ତୋଳେ ଓଗାଳ ତାଳ ।

ସେ ବାସବଦତ୍ତା ସେବଇ,

ସାନ୍ଧ୍ୟ ବାୟୁ ହିଲ୍ଲୋଳ,

ସମବେତ ବନ ନୟନ

ହୁଏ ତା’ ଠାରେ ଠୁଳ ।

ଏ କାଳେ ଶୁଭିଲା ତୋରଣ

ଦ୍ୱାରେ ଲଳିତ ସ୍ୱର ।

ସପ୍ତସ୍ୱରେ କେବା ତୋଳୁଛି

ଅବା ବୀଣା ଝଙ୍କାର ।

ପ୍ରାସାଦ ଉପ ବାସବ-

ଦତ୍ତା ଢାଳିଲା ନେତ୍ର,

ସେ ରୂପ ମାଧୁରୀ ଦର୍ଶନେ

ହୃଦ ହେଲା ଦୋଳିତ ।

ଦୀର୍ଘବପୁ-ଶ୍ମଶ୍ରୁ-ମଣ୍ଡନ

ଶୋଭା ଚନ୍ଦ୍ର ବଦନ,

କାମିନୀ-ହୃଦୟ-ମୋହନ

ଯୁବା-କୁଳ-ମଣ୍ଡନ ।

ସୁଦୀପ୍ତ ବଦନେ ଫୁଟିଛି

ଜ୍ୟୋତି ବିଲୋଳ ହାସ,

ଶିରେ ଜଟାଭାର ମଣ୍ଡନ

ଶୋଭା ଦ୍ୱତି ମହେଶ ।

ଗୈରିକ ବସନ ଧାପନ

ଭିକ୍ଷା ଝୁଲି ଶ୍ରୀକରେ;

ଦଣ୍ଡ କମଣ୍ଡଳୁ ଶୋଭନ

ଜନ-ନୟନ ହରେ ।

ଅସ୍ଥିର ମାନସ ବାସବ-

ଦତ୍ତା ସେ ରୂପେ ଚାହିଁ,

ବିହି କି ନିଷ୍ଠୁର ଭ୍ରମାଏ

କିମ୍ପା ଯୋଗୀ ସଜାଇ ।

ମୋ ଗଳାରମାଳା ହୁଅନ୍ତେ

ଯେବେ ଯୋଗୀଶେଖର,

କିଂତୃପ୍ତି ଲଭନ୍ତା-ଅନ୍ତର

ଲଭି ପରଶ ତାର ।

କ୍ଷଣିକ ଦର୍ଶନେ ହୃଦୟେ

ଯେଉଁ ପୁଲକ ଆସେ,

କି ସୁଖ ଲଭନ୍ତି ବାନ୍ଧନ୍ତି

ଯେବେ ପ୍ରଣୟ-ପାଶେ ।

ସତେ କି ହୋଇବେ ସେ ମୋର

ମନ-ରାଇଜ-ରାଜା,

ଜାଳି ମୁଁ ପ୍ରଣୟ-ଦୀପାଳୀ

ସତେ କରିବି ପୂଜା ।

ଉତ୍ସୁକ ମାନସେ ଚାଲିଲା

ଚାରୁ ରଙ୍ଗ ପୟର,

ଯଥା ନଦୀ ସ୍ରୋତ ଉତ୍ସୁକ

ଲଭିବାକୁ ସାଗର ।

ଲେଉଟି ଯାଉଥିଲେ ତପସ୍ୱୀବର

କୋମଳ ନାରୀକଣ୍ଠ ବାଣୀ ଝଙ୍କାର ଯେ ।

ବାଜନ୍ତେ ଶ୍ରୁତିପଥେ ଚାହିଁଲେ ଫେରି

‘ନିଶୀଥ ସୂର୍ଯ୍ୟ’* ପ୍ରଭା ହୁଏ ଯେପରି ଯେ ।

ଭାଷେ ବାସବ ଦତ୍ତା କୋମଳ ଗୀର,

‘‘କିମର୍ଥେ ଆଚମନ ମୋର ଦୁଆର ହେ ।

କି ନାମ କେଉଁଠାରେ ତବ ବସତି,

ଅବଲମ୍ୱି କି ଧର୍ମ ହୋଇଛ ଯତି ହେ,’’

‘‘ଭିକ୍ଷାର୍ଥେ ଆଗମନ’’ ଭାଷି ତପସ୍ୱୀ

ଉପଗୁପ୍ତ ମୋ ନାମ ଶୁଣ ସୁକେଶୀ ଗୋ’’

ବାଲ୍ୟକାଳୁ ମୁଁ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମେ ଦୀକ୍ଷିତ

ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବାସସ୍ଥାନ ନାହିଁ ଜଗତ ଗୋ

ଭିକ୍ଷା ଲବ୍‌ଧ ତଣ୍ଡୁଳ କରେ ଆହାର

ଅହିଂସା ଧର୍ମ ନୀତି କରେ ପ୍ରଚାର ଗୋ

ଭମଇ ପଦବ୍ରଜେ ସ୍ଥାନ ସକଳ

ଜଗତ ହିତେ ନିତି ହୃଦ ବ୍ୟାକୁଳ ଗୋ’’

‘‘ଭିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଯେବେ ଆସିଛ ଏବେ

ଦେବାକୁ ଭିକ୍ଷା ଏକ ମାନସେ ଭାବେ ହେ

ଅମୂଲ୍ୟ ଜଗତରେ ଅଟଇ ଯାହା

ଇଛନ୍ତି ସୁର ନରେ ହରଷେ ତାହା ହେ ।

ଜୀବନେ କେବେ ଲଭି ନ ଥିବ ତପୀ

ଶାସନ ପ୍ରଭାବ ଯା ଜଗତେ ବ୍ୟାପି ହେ

ସେ ଭିକ୍ଷା ନାମେ ‘ପ୍ରେମ’ ବେନି ଅକ୍ଷର

ଯା ନାମ ରୋମାଞ୍ଚିତ କରେ ଶରୀର ହେ ।

ପ୍ରଦାନ କରୁଅଛି ସେ ଭିକ୍ଷା ଆଜି

ନେବାକୁ ଯୁବା-ତପୀ ନୁହଁ ଅରାଜି ହେ’’

ଶ୍ରବଣେ ଉପଯୁକ୍ତ ପୋତିଲେ ମଥା

କର ପରଶେ ଯଥା ‘ଲାଜରା’ ଲତା ହେ ।

‘କିପରି ମୁଖେ ତବ ଆସେ ଏ ବାଣୀ

କି ଉପାଦାନେ ଗଢ଼ା ନ ପାରେ ଜାଣି ଗୋ

ଜଗତ-ନାରୀ ଜାତି ଜନନୀ ପରି

କୁମର ହୋଇ କେହ୍ନେ ପାରିବି ହରି ଗୋ ।

ବୌଦ୍ଧଧର୍ମେ ନିଷେଧ ଅଛି ଟି ଯାହା

କି ବିଚାରେ ମୁଁ ଆଜି କରିବି ତାହା ଗୋ

ତେଜ ସେ ଅଭିଳାଷ ଜନନୀ ମୋର

ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ମୁଁ ସିନା ଧରା ବକ୍ଷର ଗୋ ।’’

ବାସବଦତ୍ତା କହେ ‘‘ଛଇଳବର

ନ ମୋଡ଼ି ଦିଅ ଆଶା-କଳିକା ମୋର ହେ

ପଦ୍ମିନୀ ଯଥା ରବି ଉଦୟ ଚାହିଁ

ପୁଲକେ ପୁରେ ତନୁ ମୂରତି ଧ୍ୟାଇ ହେ ।

ଜିଣିଲେ ତପୀ ଆଜି ଜୀବନେ ମୋରେ

ସଲିଳ ମିଳେ କାହିଁ ତୃଷାର୍ତ୍ତଠାରେ ହେ

ପୟରେ ଦିଅ ସ୍ଥାନ ନବ ନାଗର

ଯୌବନ-ଭିକ୍ଷା ସମ୍ପି ଦେଉଛି କର ହେ ।’’

ଏତେ କହି ଚତୁରୀ ବାସବଦତ୍ତା

ବିହ୍ୱଳ ମତି ହୋଇ କାମେ ଆରତା ଯେ

ଅପାଙ୍ଗେ ଥରେ ଥରେ ଢାଳଇ ନେତ୍ର

ଖସିପଡ଼େ ଉତ୍ତରୀ ବକ୍ଷୁଁ ସତତ ଯେ ।

ପୁଷ୍ପପେଣ୍ଡା ପ୍ରହାରେ ଗରିକି ଟଳେ

ତଥା ବୌଦ୍ଧ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଉଭା ନିଶ୍ଚଳେ ଯେ

ଭାଳିଲେ ନିରାପଦ ନୁହେଁ ଏ ସ୍ଥାନ

ଚାଳିଲେ ପାଦ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ଥାନ ଯେ ।

ପ୍ରସ୍ଥାନ କାଳେ ଏତେ ଭାଷିଲେ ବାଣୀ

‘‘ମୋ ଉପଦେଶ ମନେ ରଖ ତରୁଣୀ ଗୋ

ସମୟେ ଦେଖା ଦେବି ଏ ଜୀବନରେ

ନେବି ସେ ଦିନ ଭିକ୍ଷା ନିଜ ଇଚ୍ଛାରେ ଗୋ ।’’

ଚାଲିଲେ ପାଦ ବେଗୁଁ ବେଗେ ତପସ୍ୱୀ

ଦୃଷ୍ଟ ପଥୁଁ ଅନ୍ତର ଦେଖି ରୁପସୀ ଯେ

କାଟିଲା ଚିନ୍ତା-କୀଟ ମନ-ସୁମନେ

ବିହ୍ୱଳିତ ପରାଣ ମନ୍ମଥ ବାଣେ ଯେ ।

ଗାଢୁଁ ଗାଢ଼ତର ହେଲା ଘୋର ବିଭାବରୀ

ସୁପ୍ତ ହେଲା ମୁଖରିତ ଧରଣୀ ସୁନ୍ଦରୀ ।

ଅକାଳ ବଉଦ କାହୁଁ ଘୋଟିଲା ଗଗନେ

ବରଷାର ତାଳେ ତାଳେ କୁଳୀଶ କମ୍ପନେ ।

ଜୀର୍ଣ୍ଣ ସରସୀ କୂଳରେ ଡାକ ଦେଲା ଭେକ

ବଂଶ ବନ କମ୍ପାଇବା ରାବରେ ଡାହୁକ ।

ତହୁଁ ବଳି ବାଳା ମନ ଗଗନ ପଟରେ

ଚିନ୍ତା ଅକାଳ ବଉଦ ଘୋଟିଲା ସତ୍ୱରେ ।

ଏକ ଚିନ୍ତା ତପୀ ତାରେ କଲା କିମ୍ପା ତ୍ୟାଗ

ତା ଯୌବନ ମଧୁ ପାନେ ଲଭିଲା ବିରାଗ ।

ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ସୁମନାକୁ ଦେଖି ମଧୁକର

ନ ଚୁମ୍ୱି ହୋଇଛି କାହିଁ ପାଶରୁ ଅନ୍ତର ।

ଭାବନାର ପାରାବାରେ ଡୁବିଯାଏ ମନ

ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଚିତ୍ର ସମ ତପସ୍ୱୀ ଦର୍ଶନ ।

ଅଧିକୁଁ ଅଧିକ ବୃଦ୍ଧି ଲଭିଲା ବେଦନା

ନ ଶମିଲା ବ୍ୟଥା ଭାର କଲେ ଆଶ୍ୱାସନା ।

ଦୀନ ହସ୍ତସ୍ଥିତ ଧନ ହରାଇଲେ ଯଥା

ସେତିକି ଲଭିଲା ବ୍ୟଥା ସେ ବାସବଦତ୍ତା

ଦ୍ୱାର କପାଟେ ଅଙ୍ଗୁଳି ଘାତେ ଧନୀ ଗଣ

ସମ୍ଭାସିଲେ ସ୍ୱକାମନା ହେବାକୁ ପୂରଣ ।

ବାଣୀ ବାଣ ହେଲା ଶତ କୁଳୀଶୁଁ କଠିନ

ପ୍ରାବୃଟ ତଟିନୀ ସମ ବୃଦ୍ଧି କ୍ଷଣୁକ୍ଷଣ ।

କର ଧରି ସମାଦରେ ଯେ ଆଣେ ଭବନେ

ଚମତ୍କାର ସେ ଆହ୍ୱାନ ନ ଶୁଭେ ଶ୍ରବଣେ ।

ପ୍ରେମେ ବଶ କରିବାକୁ ପୁଲକେ ଯା ତନୁ

ନିସ୍ତେଜ ନିଷ୍ପଭ ଅଂଗ ହେଲା କି କାରଣୁ ।

ସ୍ମିତ ହାସ୍ୟ ଖେଲୁଥିଲା ଯା ରଂଗ ଅଧରେ

ଫିକା ପଡ଼ି ଆଜି କିମ୍ପା ଥର ଥର ଥରେ ।

ଯେ ନୟନେ ଦେଉଥିଲା ପ୍ରଣୟ ସଂକେତ

ସେ ନୟନେ ଅଶ୍ରୁବାରି ହୁଏ ପ୍ରତିଭାତ ।

ମେଦିନୀ ନାମରେ ଥିଲା ପରିଚାରୀ ତା’ର

ବିଟପରେ ଜଣାଇଲା ସର୍ବ ସମାଚାର ।

କୁସୁମ ଶର ଆଘାତେ ବିହ୍ୱଳିତହୋଇ

ଫେରିଲେ ରସିକେ ବ୍ୟଥା ଭରା ତନୁ ବହି ।

ଅନ୍ନଦାତ୍ରୀ ବେଦନାରେ ବ୍ୟଥିତା ମେଦିନୀ

ସର୍ବାଙ୍ଗେ ବୁଲାଇ କର କହେ ମଞ୍ଜୁ ବାଣୀ ।

‘‘ବାଳିଶ ପରାୟେ କିମ୍ପା ହେଉରେ ବାଳୀଶ

ଦୀନ ହୀନ ଯୋଗୀ ପ୍ରତି ବଳାଉ ମାନସ ।

ବନ୍ଧୁକ ଅଧରୀ ତୋର ଅଙ୍ଗ ସ୍ପର୍ଶ ଲାଗି

କେତେ ଧନୀ ମାନି, ଜ୍ଞାନୀ ହ୍ୱନ୍ତି ଅନୁରାଗୀ ।

ଦ୍ୱାରେ ଦ୍ୱାରେ ଭ୍ରମି ଯେହୁ ପୋଷଇ ଉଦର

ଭିକ୍ଷା ମୁଷ୍ଠି ସାରାଦନେ ସମ୍ୱଳ ଯାହାର ।

ଧନୀକର ନିର୍ଯ୍ୟାତନା ଯାହାସରେ ଠୁଳ

ସେ କାହୁଁ ଜାଣିବ ଅବା ପ୍ରଣୟର ମୂଲ୍ୟ ।

ସମ ଶୋଭା, ବୟଃ, ବୃଦ୍ଧି ଯହିଁ ଏକ ଠାବ

ସେ ସ୍ଥାନରେ ହୁଏ ସିନା ପ୍ରଣୟ ସମ୍ଭବ ।

ମୋତି ମହତ୍ୱ ଜାଣେ କି କାନନ ଶବର,

ପିୟୂଷ କଣିକା କେବେ ଇଚ୍ଛେ କି ଶୂକର

ଜ୍ଞାନବତୀ ହୋଇ କିମ୍ପା ହେଉ ବ୍ୟାକୁଳିତ

ଧନୀ ଅଙ୍କେ ବୃଦ୍ଧି ଲାଭ ହେବ ତୋ ମହତ୍ତ୍ୱ ।

ସରସୀ ଅମଳ ଜଳେ ତଳଇ କମଳ

କୂପରେ ବିକାଶ କେବେ ସମ୍ଭବ କି ତାର ?

ପୋଛିଦିଅ ମନ ପଟୁ ଅତୀତ କାହାଣୀ

ଭବିଷ୍ୟତେ ଦିଅ ଦୃଷ୍ଟି ନୀରଜ-ନୟନୀ’’ ।

ପରିଚାରୀ ବାଣୀ ଚିନ୍ତା-ରୋଗ- ଅଉଷଧ

ମାନସ ପ୍ରସନ୍ନ ହେଲା ତୁଟିଳା ବିଷାଦ ।

*

ଭରତ ଋଷିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରଚିତ ନାଟ

ବିକଶିତ ହୁଏ ସୁମନା

ଯେବେ ବନୋପବନେ

ସୌରଭ ବିତରି ଉନ୍ମାଦ

ଆଣେ ମଧୁପ ପ୍ରାଣେ ।

ତା ଗନ୍ଧ ଶୋଭାରେ ଲୁବ୍‌ଧ

ହୋଇ ଷଟ୍‌ପଦ କୁଳ,

ପ୍ରାଣ ଭଳି ମଧୁ ଚୁମ୍ୱନ୍ତି

ପ୍ରେମେ ହୋଇ ବିହ୍ୱଳ ।

ସଜଫୁଲ ବାସି ହୁଅଇ

ଖସେ ଭୂତଳେ ଖରେ,

ନ ଥାଏ ଅତୀତ ସୁବାସ

ରସହୀନ ଅଙ୍ଗରେ ।

ଜଗତ ନିୟମ ଆନ କେ

ଅବା ପାରିବ କରି,

ନଶ୍ୱର ମାନବ ଶରୀର

ଶୋଭା କ୍ଷଣିକ ସରି ।

ବାସିଫୁଲ ସମ ବାସବଦତ୍ତା

ଯୌବନ ଗତ,

ପ୍ରେମେ ଆଉଥରେ ହୃଦୟ

ନୋହିଲା ଉଲ୍ଲସିତ ।

ନୟନ ହୋଇଲା ନିଷ୍ପଭ

ଚାରୁ ଗଣ୍ଡ ନିରସ,

ଅଧରେ ଆଉ ନ ଖେଳିଲା

ମୃଦୁ-ମଧୁର ହାସ ।

ତୁଙ୍ଗ ପୟୋଧର ଖସିଲା

ହେଲା ଶୋଭା ବିହୀନ,

ସୁଢ଼ଳ ସୁଠାମ ଅଙ୍ଗରେ

ଶାରା ହେଲା ଉତ୍ପନ୍ନ ।

ବେଶରୁ ଆଦର କମିଲା

ହାସ୍ୟ ରସ ପ୍ରସଙ୍ଗ,

ନ ଇଚ୍ଛିଲା ଆଉ ମାନସ

ଧନୀ ନାଗରସଙ୍ଗ ।

ସୁଖ ପରେ ଦୁଃଖ ଆସଇ

ଦିବା ଶେଷେ ରଜନୀ,

ମଧୁ ଋତୁ ଗତେ ନିଦାଘ

ମାଡ଼ିବସେ ଧରଣୀ ।

ସେ ବାସବଦତ୍ତା ଅଙ୍ଗରେ

କ୍ଷତ ଚିହ୍ନ ପ୍ରକାଶ

ଶୁକ୍ଳ ପକ୍ଷ ଶଶୀ ପରାୟ

କ୍ରମେ କ୍ରମେ ବିକାଶ ।

ଜାଣିଲେ ସରବେ ନାଗରୀ

କୁଷ୍ଠ ରୋଗେ ପୀଡ଼ିତ,

ସଂକ୍ରାମକ ରୋଗ ମଧ୍ୟରେ

ଯାହା ବର୍ଣ୍ଣନାତୀତ ।

ରାଜପଥ ଧାରେ ଥିଲା ବଟ ତରୁ ଉଚ୍ଚ

ପତ୍ର ଗହଳେ ନିଘଞ୍ଚ ଦିଶଇ ସୁସଞ୍ଚ

ଛାୟା ଦାନେ ତୋଷି ପାନ୍ଥ,

ପର ଉପକାରେ ସଦାକାଳେ ଥିଲା ରତ ।

ସାଧୁଜନ ସହ୍ୟ କରି ବେଦନାର ଭାର

ଆନ ଜନେ ସୁଖ ଦିଏ ସେହି ପରକାର

ସହି ତପନ କିରଣ,

ମହା ଧୈର୍ଯ୍ୟବନ୍ତ ଗୁଣେ ଉଭା ଅନୁକ୍ଷଣ ।

ଘନ ନବ କିଶଳୟେ ବିହଗ ନିକରେ

ଏକ ତାଳେ ସ୍ୱର ତୋଳି କଳକଣ୍ଠ ସ୍ୱରେ

ଯହିଁ ଗୁଣ୍ଡୁଚି ମୂଷାର,

ସଦାକାଳେ ଶୁଭୁଥାଏ ଶ୍ରୁତିକଟୁ ଗୀର ।

ଏକାକିନୀ ନିଶି ଘୋରେ ଜୀର୍ଣ୍ଣକନ୍ଥା ପରେ

ଶୋଇଛି ବାସବଦତ୍ତା ବୃକ୍ଷଛାୟା ତଳେ

ତନ୍ଦ୍ରା ନ ଆସେ ନୟନେ,

ଯନ୍ତ୍ରଣାରେ ବ୍ୟାକୁଳିତ ଅଙ୍ଗ ଅନୁକ୍ଷଣେ ।

ଯମୁନା ତଟୁ ଶୃଗାଳ ରବ ଶୁଣାଗଲା

ଦାତ୍ୟୁହ ରବରେ ବଂଶବନ କମ୍ପାଇଲା

ଦେଲେ ନିଶୀଥ ଜଣାଇ,

ସ୍ରଷ୍ଟା ଆଦେଶେ ଧରାରେ ପ୍ରହରୀ କି ସେହି ।

ଏ କାଳେ ଶୁଭେ ଅତୁରେ ପଦ ସଞ୍ଚାରଣ

ରାତ୍ର ଖଡ଼ ଖଡ଼ ଦେଲା ସୂଚାଇ ତା ତାନ

ଚେତି ବସିଲା ଗଣିକା,

ହଂସ ସ୍ୱାପଦ ଭୟରେ କମ୍ପେ ଯେଣୁ ଏକା ।

ଅସ୍ପଷ୍ଟେ ଦିଶିଲା ଏକ ମାନବ ମୂରତି

ବୋଇଲା ବାସବଦତ୍ତା ଉନ୍ମାଦିନୀ ମତି

‘‘ଆସ ଆସ କୃତାନ୍ତକ,

ମୁକ୍ତି ଦିଅ ମୁକ୍ତି ଦିଅ ମିନତି ଏତେକ’’ ।

‘‘ନୁହେଁ ମୁଁ ଗୋ ଜନ୍ତୁପତି ଗଭୀର ନିଶୀଥେ

ଆସିଛି ଏ ସ୍ଥଳେ ତବ ପ୍ରାଣ ନେବା ଅର୍ଥେ

ନୁହେଁ ଚୋର କି ତସ୍କର

ଦୀନା ହୀନା ପାଶେ ତାର କିବା ଦରକାର ।

‘‘ଅତୀତ ଦିବସ ସ୍ମୃତି ପଥେ ଥରେ ଆଣ

ଆସିଥିଲି ଭିକ୍ଷା ଆଶେ ତବ ସନ୍ନିଧାନ

ଯାଚିଥିଲ ପ୍ରେମ ଭିକ୍ଷା,

ସେ ଭିକ୍ଷା ଗ୍ରହଣେ ମୁହିଁ କରିଛି ଉପେକ୍ଷା ।

‘‘କହିଥିଲି ସମୟରେ ଦେବି ଦରଶନ

ଘେନିବି ସେ ଦିନ ମୁହିଁ ଇଚ୍ଛା ଭିକ୍ଷା ଦାନ

ଆଜି ସେ ଦିନ ଆସିଛି,

ଉପଗୁପ୍ତ ବୌଦ୍ଧ ଭିକ୍ଷୁ ମନେ ପଡ଼ୁଛି କି ?’’

‘‘କି ଅଛି ମୁଁ ଭିକ୍ଷା ଦେବି ଆସିଛ ମୋ ପାଶେ

ଆଜି ମୁଁ ସମ୍ୱଳହୀନା ରୋଗଗ୍ରସ୍ତା ବେଶେ

ପଥ ଧାରେ ମୋର ବାସ,

ଅତୀତ ମାନସେ ଆଣି ନ ବଢ଼ାଅ ପ୍ରାସ ।

‘‘ନାହିଁ ସେ ଯୌବନ ମୋର ମାଦକରେ ଭରା

ଫୁଟୁନାହିଁ ନେତ୍ର କୋଣେ ପ୍ରଣୟ-ଇସାରା

ଚାରୁ ଭଙ୍ଗିମା ଅଧର,

ନାହିଁ ଅତୀତର ସେହି ସ୍ଫୀତ ବକ୍ଷ ମୋର ।

‘‘କି ଦେବି ଭିକ୍ଷା ମୁର୍ ଆଜି ଆସିଛି କିମ୍ପାଇଁ’’

‘‘ଜୀବନେ ସେ ଭିକ୍ଷା ମୋର ଆବଶ୍ୟକ ନାହିଁ

ସେବା ମାନବ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ,

ସମ୍ପାଦିବି ଧରା ବକ୍ଷେ ଯାହା ଅସମ୍ଭବ ।’’

ଯମୁନା ତଟିନୀ ତଟ ସୁରମ୍ୟ କାନନ

ଗର୍ବେ ଉଭା ମଥା ତୋଳି ମହୀରୂହଗଣ ।

ନବ ପଲ୍ଲବ ଶ୍ୟାମଳ ସଦା କୁସୁମିତ

ଛନ୍ଦା ଲତା ପୁଞ୍ଜେ ଯଥା କାନ୍ତା ସଙ୍ଗେ କାନ୍ତ ।

ବହେ ମୃଦୁ ସମୀରଣ ପତ୍ର ଦିଏ ତାଳ

ସମତାନେ ତାନ ରଚେ ଯମୁନାର ଜଳ ।

ବୃକ୍ଷଶାଖେ ଶୁକଶାରୀ ପରଭୃନ ସଙ୍ଗେ

ତୋଳନ୍ତି ମଧୁର ସ୍ୱର ନବ ନବରଙ୍ଗେ ।

ମଧୁ ସଉରରେ ମତ୍ତ ମଧୁପ ନିକର

ଲୁଟନ୍ତି ମଧୁ-ସମ୍ପଦ ‘‘ଗୁଣୁ’’ ‘‘ଗୁଣୁ’’ ସ୍ୱର ।

ସଦା ସୁଶୀତଳ ବାଧା ଦେଇ ସୁରତାପେ

ଉଲ୍ଲସି ଉଠଇ ପ୍ରାଣ ଜଳସିକ୍ତ ବାତେ ।

ନିବାରବୀଜ ଭକ୍ଷଣେ ଦଳବଦ୍ଧହୋଇ

କୁରଙ୍ଗ କୁରଙ୍ଗୀ ଯହିଁ ସୁଖେ ଥାନ୍ତି ରହି ।

ସେ ଯମୁନା ତୀରେ କରି କୁଟୀର ନିର୍ମାଣ

ରୋଗୀ ସେବା ବ୍ୟସ୍ତ ସଦା ତପସ୍ୱୀ ପ୍ରଧାନ ।

କ୍ଷତ ସ୍ଥାନ ପରିଷ୍କାର କରନ୍ତି ସ୍ୱକରେ

ଘୃଣା ବିକାର କଦାପି ନ ଆସେ ଅନ୍ତରେ ।

ମହାଜ୍ଞାନୀ, ସତ୍ୟନିଷ୍ଠ, ତ୍ୟାଗୀ, ଶାନ୍ତକାନ୍ତ

ସୁଖେ ଉଚ୍ଚାରନ୍ତି ‘‘ବୁଦ୍ଧ’’ ଯେ ନାମ ପବିତ୍ର ।

ବନୁଁ ଅଉଷଧମାନ କରନ୍ତି ସଂଗ୍ରହ

ପ୍ରଲେପ କରନ୍ତି କ୍ଷତ ସ୍ଥାନେ ଅହରହ ।

‘‘ଅହିଂସା ପରମ ଧର୍ମ’’ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ବାଣୀ

ତତ୍ତ୍ୱମାନ ଶୁଣେ ସଦା ଉତ୍ସୁକେ ତରୁଣୀ ।

ଜନ୍ମ ଜନ୍ମାନ୍ତର ଗାଥା ଶୁଣି ବୁଦ୍ଧଙ୍କର

କଳ୍ମଷ-କାଳିମା ମନ ପଟ ହେଲା ଦୂର ।

ସମ୍ମୁଖେ ଦିଶିଲା ଏକ ସରଣୀ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ

ଦୁଃଖେ ଶୋକେ ଯହିଁ ପ୍ରାଣ ନ ହୁଏ ବ୍ୟାକୁଳ ।

ସେବା ଯତ୍ନେ ବ୍ୟାଧି ଅଙ୍ଗୁ ଗଲା ଅପସରି

ପୂର୍ବ ସମ ବିକଶିଲା ଶରୀର ମାଧୁରୀ ।

‘‘ଜୀବନେ ମୋ ଆବିର୍ଭାବ କେଉଁ ଦେବଦୂତ

ବିନାଶି ଦୁଷ୍କୃତ ଦେଖାଇଲ ଦିବ୍ୟ ପଥ ।’’

‘‘ଦେବଦୂତ ନୁହେଁ ମୁହିଁ ଗୋ ବରବରନା

ବିଭୁ କୃପାବଳେ ମୁହିଁ ବୌଦ୍ଧ ଭିକ୍ଷୁସିନା ।

ଭିକ୍ଷା ଛଳେ ଉପଦେଶ ଦେଇଥିଲି ମୁହିଁ

ମାତ୍ର ଯୌବନ ତରଙ୍ଗେ ଗ୍ରାହ୍ୟ ହେଲା ନାହିଁ ।

ବାଧା ମାନେ କି ଗୋ ବୃଦ୍ଧି ସମୟେ ଜୁଆର

ଭଟ୍ଟା ବେଳେ ହୋଇପାରେ ତାର ପ୍ରତିକାର ।

ବିଦାୟ ଦିଅ ଯାଉଛି ଗୋ ଗନ୍ତବ୍ୟ ପଥେ’’-

ଏତେ ଭାଷି ଉପଗୁପ୍ତ ଚଳିଲେ ତୁରିତେ ।

ସେ ବାସବଦତ୍ତା ମନେ ହେଲା ଭାବୋଦୟ

ସୁରତାପେ ଲଭେ ଯଥା ତିମିର ବିଜୟ ।

ନ ଇଚ୍ଛିଲା ସେ ବାସବଦତ୍ତା ଆଉ ଧନ

ସୁରମ୍ୟ ପ୍ରସାଦେ କାଟିବାକୁ ସୁଖେ ଦିନ ।

ଗୈରିକ ବସନ ଅଙ୍ଗେ କଲା ପରିଧାନ

ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ମହାମନ୍ତ୍ର ମୁଖେ ଉଚ୍ଚାରଣ ।

ଉଦର ପୋଷଣେ ଭିକ୍ଷା ମୁଷ୍ଠି କଲା ସାର

ଲଭିଲା ମୁକତି ସତ୍ୟ ଧର୍ମ କରି ସାର ।

ପଙ୍କୁ ଯଥା ପଙ୍କଜର ହୁଅଇ ଉଦୟ

ଦୁଷ୍କୃତୁ ଧାର୍ମିକା ନାମ ନାମ ହେଲା ଥୟ ।

ଜୟ ଜୟ ସରସ୍ୱତୀ ପଙ୍କଜ-ବାସିନୀ

ବିଦ୍ୟା ପ୍ରଦାୟିନୀ ଦେବୀ ବିପଦ-ନାଶିନୀ

ଶୁକ୍ଳ ବସ୍ତ୍ରେ ଶୋଭା ପାଏ ତୁମ ଦେହ ଗୋଟି

ପାଦଯାଏ ପଡ଼ିଥାଏ ପଣତ ଯେ ଲୋଟି

ବାହନ ହଂସ ତୁମର ହସ୍ତେ ଶୋଭେ ବୀଣା

ପଣ୍ଡିତ ଭାବୁକ ଜ୍ଞାନୀ ତୁମ ପଦେ କିଣା

ସଙ୍ଗୀତ ସାହିତ୍ୟ କଳା ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରସାର

ତୁମ ଦୟାବଳେ ହୋଇଅଛି ମା ପ୍ରଚାର

ତୁମରି କରୁଣା ପାଇ ଏହି ଜଗତରେ

ଧନ୍ୟ ହୋଇଛନ୍ତି ମାଆ କେତେ ନାରୀ ନରେ

ତୁମ ଦୟା ପାଇ ମୁହିଁ ଭାବିଅଛି ମନେ

ଗାଆଁର ଗୋଟିଏ ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିବି ଯତନେ

ନୁହେଁ ରାମାୟଣ ଅବା ଏ ମହାଭାରତ

କୁମାର ସମ୍ଭବ କିବା ରଘୁଙ୍କ ଚରିତ

ଅତି ଛୋଟ କଥାଟିଏ ଲାଗେ ବଡ଼ ମୋତେ

ନିତି ପ୍ରତି ଘଟୁଅଛି ଆଜି ଯା ଭାରତେ

ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଟେ ସିନା ଏ ଉତ୍କଳ ଦେଶ

ଯୁଗେ ଯୁଗେ ଦେବଙ୍କର ହୋଇଅଛି ବାସ

ଜଗତର ନାଥ ନିଜେ ବିରାଜନ୍ତି ଯହିଁ

ଯାର ଶିଳ୍ପ କଳା ଭବେ ଅତୁଳ ଅଟଇ

କୋଣାର୍କ ଯାହାର ଯଶ କରୁଛି ଗାୟନ

ଲିଙ୍ଗରାଜ ବିରାଜନ୍ତି ଯା ଏକାମ୍ରବନ

ମହାନଦୀ କଳକଳ ଯହିଁ ଖେଳା କରେ,

ଚିଲିକା ଯା କୋଳେ ରହି ସର୍ବ ଶୋଭା ଧରେ

ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ବଇତରଣୀ ଯୋଗାନ୍ତି ଅମୃତ

ଆକାଶକୁ ଟେକି ଅଛି ଶିର ଯା ପର୍ବତ

ଯେଉଁ ଦେଶ ମାଟିତଳେ ରତ୍ନ ଅଛି ଭରି

ଯୁଗ ଯୁଗ ଖର୍ଚ୍ଚ କଲେ ଯିବ ନାହିଁ ସରି

ପଥର କୋଇଲା ଲୁହା ଅଭ୍ର ଆଦି ଯେତେ

ଗୋଟି ଗୋଟି କରି ମୁହିଁ ବର୍ଣ୍ଣିବି ବା କେତେ

ହୀରା ନୀଳାଠାରୁ ବଳି ଅଟେ ମୂଲ୍ୟବାନ

କରିଛି ପ୍ରକୃତି ସିନା ଏ ଦେଶକୁ ଦାନ

ବହୁ ପୁଣ୍ୟ ବଳେ ଆମ ଜନ୍ମ ଏ ଦେଶରେ

ଏ ମାଟି ଶେଯରେ ପୁଣି ଶୋଇବ ଶେଷରେ

ମଝିରେ ଅଢ଼େଇ ଦିନ ମାତ୍ରକ କୁଣିଆ

ତେବ କିଆଁ ଭୁଲି ଯିବା ଗର୍ବେ ଏ ଦୁନିଆ

ଦେଶ ପାଇଁ ଜାତି ପାଇଁ କରିଗଲେ କାମ

କାଳେ କାଳେ ଦେଶବାସୀ ଘୋଷୁଥିବେ ନାମ

ନାତି ଅଣନାତି ଯେତେ ଭାବୀ ବଂଶଧର

ଭଲ କାମ କଲେ ନାମ ଜପିବେ ଆମର

କେହି ନୁହେ ଶତ୍ରୁ ଏଥି କେହି ନୁହେ ପର

ସକଳେ ଭଉଣୀ ଭାଇ ଆତ୍ମୀୟ ସୋଦର

ଏହି କଥା ଗୋଟି ଯେବେ ରଖିଥିବ ମନେ

ହିଂସା ଦ୍ୱେଷ କ୍ରୋଧ ଛାଡ଼ି ପଳାଇଲେ ବନେ

କାହିଁ କେଉଁ ଦେଶୁ ମାଘ ପୁଷ ମାସ ଶେଷେ,

ଆସିଗଲା ଧରାପରେ ଅତି ବୃଦ୍ଧ ବେଶେ,

ପାଦ ହୁଏ ଟଳମଳ,

କମ୍ପୁଥାଏ ଦେହ ଯେହ୍ନେ ବରଡ଼ା ପତର ।

ଶୁଖିଲା ଦିଶିଲା ଦେହ, ଗଛ ପତ୍ର ହୀନ

ଧାନ ଜମି ହୋଇଗଲା ପଡ଼ିଆ ସମାନ

ବହି ଉତ୍ତରା ପବନ,

ଚମକାଇ ଦେଲା ବୁକୁ ବୁଢ଼ାବୁଢ଼ୀମନ ।

ଶୀତେ ହୋଇଗଲେ କାବୁ ଆମ ଗାଁ ଗୋପାଳ,

ବୟସ ପ୍ରଭାବେ ତୁଟି ଯାଇଅଛି ବଳ,

ମନେ କରିଲେ ବିଚାର

ଝଡ଼ି ମୁଁ ପଡ଼ିବି ଯେହ୍ନେ ଶୁଖିଲା ପତର ।

ନିକଟରେ ଡାକୁଅଛି ଯମ ହାତଠାରି

ଭୋଗ ଭାଗ୍ୟ ସରିଲାଣି ଯିବି ମୁଁ ବାହାରି,

ଆଉ ନାହିଁ କିଛି ବାକି

ଶେଷ କଥା କହିଯିବି ପିଲାଙ୍କୁ ମୁଁ ଡାକି ।

ବଡ଼ ପୁଅ ବୋହୁ ସିନା ରହିଛନ୍ତି ପାଶେ

ଆନ ଦୁଇ ଭାଇ କାହିଁ ରହିଲେ ବିଦେଶେ

ଶେଷ ଦରଶନ ପାଇଁ

ଚିଠି ଲେଖି ତାଙ୍କୁ ପାଶେ ଆଣିବି ଡକାଇ ।

ଏହା ଭାବି ବୁଢ଼ା ଦିନେ ଲେଖିଲେ ପତର,

ପ୍ରଭୁଙ୍କ ଦୟାରେ ମୋର ସକଳ କୁଶଳ

ତୁମେ ଆସିବାର ପାଇଁ

ଚାତକ ପରାୟ ବସିଅଛି ବାଟ ଚାହିଁ ।

ତିନିଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ମୋର ଅଛି ଗଣ୍ଠିଧନ

କାହା ହାତେ ଦେଇ ଯିବି କରି ସମର୍ପଣ

ଭାବି ହେଉଛି ଅଥିର

ତୁମେ ଆସି ଏ ସଙ୍କଟୁ କରି ଦିଅ ପାର ।

ତୁମ ପାଇଁ ମୋର କିଛି ନାହିଁ ତ ଭାବନା

ଏହି ଟଙ୍କା କରୁଅଛି ମୋର ବୁଦ୍ଧି ବଣା,

ଜଣୁ ଜଣେ ବଳିୟାର

ତୁମ ଲାଗି ବଢ଼ିଅଛି ଗଉରବ ମୋର ।

ତଥାପି କିଏ ସେ ଅଟେ କୁଳର ଚନ୍ଦ୍ରମା

ଯେତେ ମୁଁ ଭାବିଲେ ବୁଝିପାରୁ ନାହିଁ ଜମା,

କାହା ହାତେ ଦେଲେ ଟଙ୍କା

ପାଣିରେ ପଡ଼ିବ ବୋଲି ନ ରହିବ ଶଙ୍କା

ଯେ ପୁଅ ଅଟଇ ସବୁଠାରୁ ରୋଜଗାରୀ

ତାହା ହାତେ ଟଙ୍କା ଦେବି ଭାବନା ମୋହରି ।

ଜାଣି ଏହି ଅସାର

ପତ୍ର ପ୍ରାପ୍ତିମାତ୍ରେ ଚାଲି ଆସିବ ମୁକର ।

କଚେରୀର କାମ ସାରି ଜିଲ୍ଲା ମେଜେଷ୍ଟର

ଚିଠି ଧରି ଖୁସି ମନେ ପ୍ରବେଶିଲେ ଘର ।

ମେଏମ ଯେ ଶୋଇଥିଲେ ପଲଙ୍କ ଉପରେ

ଚାକରାଣୀ ଚିପେ ପାଦ ଠିଆ ହୋଇ ତଳେ ।

ଚାକର ବାଳକ ବସି ଭାଙ୍ଗୁଥାଏ ପାନ

ହାତ ଯୋଡ଼ି ଉଭା ପଦାରେ ଯେ ଦରଓ୍ୱାନ ।

କାମ କରି କରି କ୍ଳାନ୍ତି ଆସିଗଲେ ମନେ

କେବଳ ଅଠର ଘଣ୍ଟା କଟଇ ଶୟନେ ।

ବାକି ଚାରି ଘଣ୍ଟା ଯାଏ କରି ପାଟି ତୁଣ୍ଡ

ବାଢ଼ୁଥାନ୍ତି ସବୁବେଳେ ଦାସଦାସୀ ପିଣ୍ଡ ।

ଦୁଇଘଣ୍ଟା କଟିଯାଏ ରେଡ଼ିଓ ଶ୍ରବଣେ

ନ ହେଲେ ଯାଆନ୍ତି ବୁଲି ବାନ୍ଧବୀ ସଦନେ ।

କାମ କରି କରି ଝଡ଼ି ଗଲାଣି ଶରୀର

ପାଣିରେ ବତୁରା ଚୁଡ଼ା ପରି କଣ୍ଟା ସାର ।

ସଞ୍ଜ ଦିଆ ବେଳେ ପଡ଼ିଥିଲେ ସେ ଘୁମାଇ

ମେଜେଷ୍ଟ୍ର ସାହେବ ଧୀରେ ଡାକି ଦେଲେ ଯାଇଁ ।

ଫାଟିଲା ମାଦଳପରି ଉଠିଲା ଗର୍ଜ୍ଜନ

‘‘ଟିକେ ହେଲେ ଶାନ୍ତି ଦେଲେ ନାହିଁ ରାତି ଦିନ ।

ବଥାଉଛି ମୁଣ୍ଡ ମୋର ଦେହ ଝୋଲା ମାରେ

କାହିଁକି କଅଁଳ ଡାକ ଏତେ ଶରଧାରେ ?’’

ଯାହା ଡରେ ଥରହର ହୁଅନ୍ତି ଅମଲା,

ଘରେ ଆସି ସେହି ଯେହ୍ନେ ହୋଇଗଲା ମଲା ।

କଚେରୀରେ ଥିଲେ ଯେହୁ ମହାବାଳ ବାଘ

ଘରଣୀଙ୍କ ପାଶେ ହୋଇଗଲେ ବୁଢ଼ା ଛାଗ ।

ଥରହର ହୋନ୍ତି ଲୋକେ ଯେଉଁ ପାଟି ଶୁଣି,

ଘର-ମିସଲରେ ତାହା ବାଜିଯାଏ ଖନି ।

ଯମରାଜା-ଯମ ଯେଉଁ ମେଏଁମ ସୁନ୍ଦରୀ

ମେଏଁମେ ହୁଅନ୍ତି ମେଜେଷ୍ଟର ତାଙ୍କୁ ଡରି ।

ଗରଜନ ଶୁଣି ସାହେବ ଯେ ଗଲେ ଥକି

କଅଁଳେଇ କହିଲେ ସେ ଥରେ ଛେପ ଢୋକି ।

ବୁଢ଼ା ବାପା ଦେଇଛନ୍ତି ଚିଟାଉ ଗୋଟିଏ

ଜାଣି ସେ ନାହାନ୍ତି ତାଙ୍କ ଯୋଗ୍ୟ ପୁଅ କିଏ ?

ମରିବାକୁ ବସିଲେଣି ନାହିଁ ତ ଅକଲ,

ତିନି ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ପାଣ୍ଠି ରହିଛି ତାଙ୍କର

ଯୋଗ୍ୟ ପୁଅ ବୋଲି ଯାକୁ କରିବେ ବିଚାର

ତିନିଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଦେବେ ହାତରେ ତାହାର ।

ବି.ଏ. ଏମ. ଏ. ପଢ଼ି ମୁହିଁ ଆଇ. ଏ. ଏସ

ମୋ ପରି ସଂସାରେ ଆଉ ଯୋଗ୍ୟ ବା କିଏ ସେ ?

ବଡ଼ ଭାଇ ଚଷା ଭୂଷା ତାକୁ କେବା ଜାଣେ ?

ଜିଲ୍ଲା ଲୋକେ ଥର ହର ସିନା ମୋହ ନାମେ,

ବେପାର କରୁଛି ପୁଣି ଭାଇଟା ମଝିଆଁ

ପାଠ ପଢ଼ି ନାହିଁ ଖାଲି ସେ କିଳାପୋତିଆ ।

ଟଙ୍କା ତକ ମୋର ଭାଗେ ପଡ଼ିବ ନିଶ୍ଚୟ

କି କରିବା ସେ ଟଙ୍କାରେ ବୁଦ୍ଧି ମୋତେ ଦିଅ ?’’

ଏତେ କହି ମେଜେଷ୍ଟର ହୋଇଲେ ମଉନ

ଜଳନ୍ତା ନିଆଁରେ ପାଣି ପଡ଼ିଲେ ଯେସନ,

ଲିଭିଯାଏ ତତକ୍ଷଣେ, ମେଏଁମ ସେପରି

ବସିଲେ ଉଠିଣ ମନେ ଶାନ୍ତଭାବ ଧରି ।

ମଧୁଙ୍କର ବ୍ୟବସାୟ କଟକ ସହରେ,

ନ ପାରନ୍ତି ବସି ଥିର ହୋଇ ସେ ପହରେ ।

ଲାଗିଅଛି ସବୁବେଳେ ଟଙ୍କା କାରବାର,

ଦଶ ନୁହେଁ ଶହେ ନୁହେଁ, ହଜାର ହଜାର ।

କେତେ ମାଲ ଯାଏ ପୁଣି ଆସୁଅଛି କେତେ,

କଣ୍ଟ୍ରୋଲ ହୋଇଛି ଲୁହା ଜାଣନ୍ତି ସମସ୍ତେ ।

ମଧୁଙ୍କ ଗୋଦାମେ ତାହା ରହିଅଛି ଭରି

କଳନା କରିବ ଶକ୍ତି ନାହିଁ ତ କାହାରି ।

ମିଳିଅଛି କଣ୍ଟ୍ରକ୍ଟରୀ ବଡ଼ କାମ ଏକ

ଦୁଇମାସେ ମିଳିଯିବ ଟଙ୍କା ଦୁଇ ଲକ୍ଷ ।

ସେହି ଚିନ୍ତା ଖେଳୁଅଛି ମନରେ ତାଙ୍କର

ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ବରପୁତ୍ର କାହାକୁ ବା ଡର ।

ଏହି କାଳେ ଚିଠି ଦେଇ ଗଲା ହରକରା,

ପଢ଼ିଲେ ଆସିଛି ଘରୁ ବାପାଙ୍କ ଡାକରା ।

ଶେଷବେଳେ ପିଲାଙ୍କୁ ସେ ଦେଖିଯିବେ ଥରେ

ରଖିଥିବା ଧନ ଦେବେ ଯୋଗ୍ୟ ପୁଅ କରେ ।

ନିମିଷକେ ଖେଳିଗଲା ମନେ କେତେ ଚିନ୍ତା,

କିଏ ଯୋଗ୍ୟ ପୁତ୍ର ଜାଣି ନାହାନ୍ତି କି ପିତା ?

ରତ୍ନାକର ସିନା ଉଚ୍ଚ ଡିଗ୍ରୀ ଅଛି ପାଇ

ହାକିମ ହୋଇଛି ମାତ୍ର ଗୋଲାମ ଅଟଇ ।

ମୋ ପରି କିଏ ଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ ପୁଣି ରୋଜଗାରୀ

ଧନେ ମାନେ ବୁଦ୍ଧିବଳେ କେବା ମୋତେ ସରି ?

ଲକ୍ଷ୍ମୀଦେବୀ ମୋହ ପ୍ରତି ସୁପ୍ରସନ୍ନା ଅତି

ଛୋଟ ଏକ ଦୋକାନରୁ ଏବେ ଲକ୍ଷପତି

‘ବାଣିଜ୍ୟେ ବସତେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ’ କରିଛି ପ୍ରମାଣ

କେତେ ମାନ୍ୟ ଗଣ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ମୋର ଆଜ୍ଞାଧୀନ ।

କିଏ ନ ଜାଣଇ ଦେଶେ ମୋର ଦାତାପଣ

କେତେ କେତେ ଅନୁଷ୍ଠାନେ ଚାନ୍ଦାକରେ ଦାନ ।

ଛପା ହେଉଅଛି ନାମ ସମ୍ୱାଦ ପତରେ

ନେତାମାନେ ରହିଛନ୍ତି ମୋହରି ହାତରେ ।

କେତେ ସଭା ସମିତିରେ ମୁହିଁ ସଭାପତି

କେତେ ଉତ୍ସବରେ ହୁଏ ମୁଁ ମୁଖ୍ୟ ଅତିଥି ।

ଫୁଲ କର୍ପୂରରମାଳେ ଶୋଭଇ ମୋ ଗଳା

ଟଙ୍କା ବଳେ କରିପାରେ କଳାକୁ ମୁଁ ଧଳା ।

ଶିଳ୍ପ କାରଖାନା ଲାଗି ଫାନ୍ଦିଛି ବିଚାର

ଦଶଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଦେବେ ଆମ ସରକାର ।

ବାପାଙ୍କର ତିନିଲକ୍ଷ ମିଶିଯିବ ତହିଁ

ଶିଳ୍ପପତି ବୋଲି ଖ୍ୟାତି ଯିବ ମୋର ରହି ।

ମୋ ନାମ ବସାଇ ଦେବି ଗୋଟିଏ ନଗର

ଯୁଗ ଯୁଗ ଧରି ନାମ ରହିଯିବ ମୋର ।

ଯେତେ ବିଦ୍ୟା ବୁଦ୍ଧି ଆଉ ଯେବେ ଧନ ନାହିଁ

ଏ ଜଗତେ ତାକୁ ଅବା କିଏ ପଚାରଇ ?

ଧନୀ ଏକା ଏ ଯୁଗରେ ଅଟେ ବଳବାନ

ପଣ୍ଡିତ ବିଜ୍ଞାନୀ ତାର ସେବନ୍ତି ଚରଣ ।

କବିତା ଲେଖନ୍ତି କବି ତାର ଯଶ ଗାଇ

ଗଛରେ ଫୁଟଇ ଫୁଲ ସବୁ ତାଙ୍କ ପାଇଁ ।

ମରହଟ୍ଟୀ ବୁଢ଼ା ବାପା ନାହାନ୍ତି ତ ଜାଣି

ତିନି ପୁଅ ମଧ୍ୟେ କିଏ ଅଟେ ମଥାମଣି ।

କିଏ ଯୋଗ୍ୟ, ରୋଜଗାରୀ, କୁଳର ଚନ୍ଦ୍ରମା

ଦେଶବାସୀ ଗାଉଛନ୍ତି କାହାର ମହିମା ?

ସେହି କଥା ବାପା ଆଗେ ଦେଲେ ମୁଁ ବୁଝାଇ

ସଞ୍ଚିଥିବା ଧନତକ ଦେବେ ଖୁସି ହୋଇ ।

ଖବରକାଗଜେ ତାହା କରିବି ପ୍ରଚାର

ଦେଶେ ଦେଶେ ବଢ଼ିଯିବ ମୋହର ପ୍ରସାର ।

ମେଜେଷ୍ଟର କଥା ହୋଇ ନାହିଁ ଶେଷ

ମଧୁ ଆସି ତହିଁ ହେଲେ ପରବେଶ ।

ଖର ଖର ଚାଲି ମୁହଁ ଗର ଗର

ଲୁଗା କୁଞ୍ଚ ଉଡ଼ୁଥାଏ ଫରଫର ।

ଦୁଆର ମୁହଁରେ ଗୋଡ଼ ଫରଚାଇ

ଠିଆ ହେଲେ ମଧୁ ଛାତିକୁ ଫୁଲାଇ ।

ନ ନଇଁଲା ମୁଣ୍ଡ ନ ଉଠିଲା ହାତ

ମୁହଁରେ କେବଳ ହେଲେ ପ୍ରଣିପାତ ।

କହିଲେ ‘‘ଓଲଗି ହେଉଅଛି ମୁହିଁ

ବ୍ୟସ୍ତ ଥିଲି କାର୍ଯ୍ୟେ, ତୁମ ଚିଠି ପାଇ

ଆସିବାରେ ତେଣୁ ହୋଇଗଲା ଡେରି

ତୁମ ଦେହ ରୋଗ ବଢ଼ିଲା କିପରି ?

ପାଇଥିଲେ ମୁହିଁ ଟିକେ ଅବସର

ସଙ୍ଗେ ଆଣିଥାନ୍ତି ବଡ଼ ଡାକତର ।

ପଡ଼ୁ ଯେତେ ଟଙ୍କା ଚିନ୍ତା ମୋର ନାହିଁ

ଧନ ଉପାର୍ଜନ ସିନା ତୁମ ପାଇଁ ।

ନାହିଁ ମୋ ଅଭାବ ତୁମ ଆଶୀର୍ବାଦେ

ନ ଲେଖିଲ କିମ୍ପା ସଫା କରି ପଦେ ।

ରାତି ଦିନ ମୋର ଟଙ୍କା କାରବାର ।

ଯାଏ ପୁଣି ଆସେ ହଜାର ହଜାର ।

ବଡ଼ ବ୍ୟବସାୟୀ ଯେଣୁ ମୁଁ ସହରେ

ଖାତିର କରନ୍ତି ମୋତେ ତ ସକଳେ ।

ଯେତେ ସଭା ବସେ ହୁଏ ଅନୁଷ୍ଠାନ,

ସବୁ କାମ ପାଇଁ ଆଗ ମୋର ଦାନ ।

ସଭାପତି ପାଇଁ ବେଳ ଅଣ୍ଟେ ନାହିଁ

ବେକ ପୂରିଯାଏ ଫୁଲମାଳ ପାଇ ।

ଯେତେ ଦେଶକର୍ମୀ ଅବା ନେତାମାନେ

ବନ୍ଧା ରହିଛନ୍ତି ମୋର ଧନ ଦାନେ ।

ରାତି ଦିନ ଲାଗି ଅଛି କାରବାର

କେତେ ଯେ ଗୁମାସ୍ତା କେତେ ଯେ ଚାକର ।

ଆଜ୍ଞାବହ ସର୍ବେ ମୋର ପଦ ତଳେ

ଘରେ ଆସିବାକୁ ସମୟ ନ ମିଳେ ।

ଚିଠି ପାଇ ମନ ଥୟ ହେଲା ନାହିଁ

ସବୁ କାମ ଛାଡ଼ି ଆସିଲି ପଳାଇ ।

କୋଟି ପୁଅ ମଧ୍ୟେ ମୁଁ ସିନା ଗୋଟିଏ

ମୋହ ପରି ପୁଅ ପାଇଅଛି କିଏ ?

ଭାଗ୍ୟବାନ ମୁହିଁ ପୁଣି ଲକ୍ଷ୍ମୀବନ୍ତ

ତେଣୁ ଧନ, ମାନ ମୋର କରଗତ ।

ମୋର ହାତ ଯଶ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଜଣା

ମୋହାତେ ପିତ୍ତଳ ହୋଇଯାଏ ସୁନା ।

ଦେଶବାସୀ ଜନେ ପଚାରିଲେ ଥରେ

ମୁଁ କୁଳଚନ୍ଦ୍ରମା କହିବେ ସକଳେ ।

ମୋ କଥା ମୋ ମୁହେଁ ନ ହେବ ସୁନ୍ଦର

ଦୟାକରି ନେତାମାନଙ୍କୁ ପଚାର ।

ଯାହା ଅଛି ଧନ କଲେ ମୋତେ ଦାନ

ତୁମ ନାମେ ଗଢ଼ି ଦେବି ଅନୁଷ୍ଠାନ ।

ଦେବତା ମନ୍ଦିର ସେବା ନିକେତନ

ମାର୍ବଲ ପଥରେ ଖୋଳାଇବି ନାମ ।

ଯୁଗ ଯୁଗ ଧରି ରହିଥିବ ଯଶ

ସ୍ୱର୍ଗେ ଦେବତାଏ ହୋଇବେ ସନ୍ତୋଷ ।

ଖବରକାଗଜେ ଛାପା ହେବ ଛବି

ସନ୍ଦର୍ଭ ଲେଖିବେ ସାହିତ୍ୟକ କବି ।

ତୁମ ପାଇଁ ହେବ ଶୋକ ସଭାମାନ

ଆତ୍ମାର ସଦ୍‌ଗତି ବିଧାନ କାରଣ ।

କେତେ ଯେ ପ୍ରସ୍ତାବ କହି ହେବ ନାହିଁ

ନେତାଏ ଭାଷିବେ ତୁମ ଗୁଣ ଗାଇ ।

ଇହକାଳ ପରକାଳ ହେବ ଧନ୍ୟ

ମୋର ହାତେ ଯେବେ ଦେବ ସବୁ ଧନ ।

ଗୁଣ ଏକା ଚିହ୍ନି ପାରଇ ଗୁଣିଆ

ସୁନା କେ ଚିହ୍ନିବ ନ ହେଲେ ବଣିଆ ।

ଧନର ମହିମା ମୋତେ ଜଣା ଏକା

ଉଚିତ ନହଇ କହିବା ଅଧିକା ।’’

ବୁଢ଼ା ଉଠ ବସି ଧୀରେ ପଲଙ୍କ ଉପରେ

ତିନି ପୁଅ ବଦନକୁ ଚାହିଁ ଗଲେ ଥରେ ।

ମୁହେଁ ହସ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଯେ ଦିଶିଲା ନୟନ,

ସାନ, ମଝିଆଙ୍କୁ ଚାହିଁ ଭାଷିଲେ ବଚନ ।

ବଡ଼ ଭାଇ ସାଧୁ ଏବେ କହିଲା ଯେ କଥା

ବୁଝି କି ପାରୁଛ ତାହା ସତ୍ୟ ଅବା ମିଥ୍ୟା

ଗୁଣଧର ପଣ୍ଡିତ ଯେ ତୁମେ ବୁଦ୍ଧିମାନ

ମୋ କୁଳ ଚନ୍ଦ୍ରମା କିଏ କର ନିରୂପଣ

ସତ କଥା କହୁଅଛି ବାବୁ, ଏତେବେଳେ

ଟଙ୍କାଟିଏ ସୁଦ୍ଧା ରଖି ନାହିଁ ମୁଁ ପାଖରେ

ତିନିଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଜୀବନରେ ଦେଖି ନାହିଁ

ତିନି ଲକ୍ଷ ପରା ଅଟ ତୁମେ ତିନି ଭାଇ ।

ତିନି ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ବୋଲି ଦେଲି ଯେ ଚିଟାଉ

ଟଙ୍କା ମୂଲ୍ୟ କିବା ତୁମ ଭଳି ପୁଅ ଥାଉଁ ?

ତୁମେ ତିନିପୁଅ ମୋର ଅମୂଲ୍ୟ ମୁଁ ମଣେ

ମାତର କୁଳ ଚନ୍ଦ୍ରମା ତୁମ ମଧ୍ୟୁ ଜଣେ ।

ବଡ଼ ପୁଅ ସାଧୁ ଅଟେ ତୁମ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଭାଇ

ମୋ କୁଳ ଚନ୍ଦ୍ରମା ବୋଲି ମୁଁ ମଣୁ ଅଛଇ ।

ରୋଜଗାର କରୁଅଛି ସେହି ଏକାଧନ

ତା ଲାଗି ହୁଅଇ ଦେଶ ସଂପତ୍ତି ବର୍ଦ୍ଧନ ।

ତାକୁ ମୋର ଶେଷ ଜୀବନର ଆଶୀର୍ବାଦ

ଦେଇଗଲି ନ ସାଧିବ ତହିଁ ତୁମେ ବାଦ ।

ଏତିକି କଥା ମୁହଁରୁ ହୋଇଛି ବାହାର

ବିଛଣାରେ ପଡ଼ିଗଲା ବୃଦ୍ଧଙ୍କ ଶରୀର

ହାହାକାର କରି ଉଠିଲେ ଯେ ତିନିଭାଇ

ଦେଖିଲେ ପିଣ୍ଡରେ ଆଉ ଜୀବନ ତ ନାହିଁ ।

ଉଚ୍ଚେ ପଡ଼ିଗଲା କାନ୍ଦ ବୋବାଳି ସେ ଘରେ

ହରି ହରି ବୋଲ ଏବେ ସର୍ବ ନାରୀ ନରେ ।

ଏ କୁଳ ଚନ୍ଦ୍ରମା ପାଲା ବୋଇ ଗଲା ଶେଷ

ଅନୁମତି ଦେଲେ ଫେରି ଯିବି ମୋର ଦେଶ ।